Valse herinneringen

Goeiedag, het is vandaag zondag 6 maart 2016, ik ben Jozef Van Giel en dit is de 262ste aflevering van deze podcast.
Vandaag horen jullie een TEDtalk van Elisabeth Loftus. De vertaling is van Heleen van Maanen.
Elisabeth Loftus heeft al enkele keren de revue van de podcast gepasseerd, onder andere in aflevering 30 over verdringing. Zij is pionier in het onderzoek naar valse herinneringen.

Door Elisabeth Loftus.

[ted id=1826] Ik wil jullie vertellen over een rechtszaak waar ik aan gewerkt heb. Het ging over een man, Steve Titus, die manager was in een restaurant. Hij was 31, woonde in Seattle, Washington in de VS. Hij was verloofd met Gretchen, en zou gaan trouwen, want zij was de liefde van zijn leven. Op een avond gingen ze uit voor een romantisch etentje. Op weg naar huis, werden ze aangehouden door een politieagent. Titus’ auto leek een beetje op een auto, die eerder op de avond bestuurd werd door een man die een liftster had verkracht. Titus leek een beetje op deze verkrachter. De politie nam een foto van Titus, en zette deze tussen andere foto’s, die ze aan het slachtoffer lieten zien. Zij wees naar Titus’ foto. Ze zei: “Hij lijkt er het meest op.” De politie en de aanklager vervolgden hem. Toen Steve Titus terecht stond voor verkrachting, getuigde het slachtoffer en zei: “Ik ben er zeker van dat dit de man is.” Titus werd veroordeeld. Hij beweerde dat hij onschuldig was. Zijn familie schreeuwde naar de jury, zijn verloofde viel huilend op de grond, en Titus werd naar de gevangenis gebracht.
Wat zouden jullie doen in deze situatie? Wat zouden jullie doen? Titus verloor zijn geloof in het rechtssysteem, maar hij kreeg een idee. Hij belde de lokale krant en trok de aandacht van een onderzoeksjournalist. Die journalist vond de eigenlijke verkrachter, die uiteindelijk de verkrachting bekende. Hij had mogelijk 50 verkrachtingen op zijn geweten, in dat gebied. Toen deze informatie bij de rechter kwam, werd Titus vrijgelaten.
Eigenlijk had de zaak hier moeten eindigen. Het had voorbij moeten zijn. Hij had het als een afschuwelijk jaar moeten zien, een jaar van beschuldiging en proces, maar voorbij.
Maar het was niet het einde van het verhaal. Titus was zo verbitterd. Hij had zijn baan verloren en kreeg ze niet terug. Hij verloor zijn verloofde. Zij kon niet met zijn voortdurende woede om. Hij verloor al zijn spaargeld. Hij besloot een rechtszaak aan te spannen tegen de politie en anderen, die naar zijn mening verantwoordelijk waren voor zijn lijden.
Op dat moment begon deze zaak voor mij. Ik probeerde uit te vinden hoe het slachtoffer veranderde van “Hij lijkt er het meest op.” naar “Ik ben er zeker van dat dit de man is.”
Titus werd opgeslokt door zijn civiele zaak. Hij dacht er de hele tijd aan. Een paar dagen voor zijn zaak zou voorkomen, werd hij ’s nachts wakker van de pijn en overleed aan de gevolgen van een stress-gerelateerde hartaanval. Hij was 35.
Ik werd gevraagd om aan zijn zaak te werken, omdat ik wetenschapper ben in de psychologie. Ik bestudeer al tientallen jaren het geheugen. Als ik iemand in het vliegtuig ontmoet — dit was op weg naar Schotland — als ik iemand in het vliegtuig ontmoet en we spreken over ons werk en ik zeg: “Ik bestudeer het geheugen” dan vertellen mensen me meestal dat ze moeilijk namen onthouden, of dat ze een familielid met dementie hebben of een ander geheugenprobleem, dan moet ik zeggen dat ik niet bestudeer wat mensen vergeten, maar het tegenovergestelde: dat ze zich dingen herinneren die niet gebeurd zijn, of die anders zijn dan wat er werkelijk gebeurd is. Ik bestudeer valse herinneringen.
Jammer genoeg is Steve Titus niet de enige, die veroordeeld is op basis van een valse herinnering. In een onderzoek in de Verenigde Staten zijn gegevens verzameld over 300 onschuldige mensen, die veroordeeld zijn voor misdaden die ze niet begingen. Ze hebben 10, 20, 30 jaar vastgezeten en nu heeft DNA-onderzoek bewezen dat ze inderdaad onschuldig zijn. Toen deze zaken geanalyseerd werden, bleek driekwart veroorzaakt te zijn door onjuiste herinneringen van ooggetuigen.
Waarom? Net als de juryleden die deze onschuldige mensen hebben veroordeeld, net als de juryleden die Titus hebben veroordeeld, geloven veel mensen dat het geheugen werkt zoals een opnameapparaat. Je neemt gewoon de informatie op en dan roep je het op en speel je het af als je een vraag wil beantwoorden of een plaatje wil benoemen. Decennia van psychologisch onderzoek heeft bewezen dat dit niet waar is.
Onze herinneringen zijn constructief. Ze zijn geconstrueerd. Herinnering werkt een beetje zoals een Wikipedia-pagina: je kunt ze bewerken, maar andere mensen kunnen dat ook. Ik begon mijn studie naar geconstrueerde herinneringen in de jaren zeventig. Ik deed experimenten waarin ik mensen beelden liet zien van gesimuleerde misdaden en ongelukken. Ik stelde vragen over wat zij zich herinnerden.
In een onderzoek, lieten we mensen een gesimuleerd ongeluk zien en vroegen ze daarna hoe snel de auto’s reden toen ze elkaar raakten. We vroegen andere mensen hoe snel de auto’s reden toen ze crashten. Als we de sturende vraag met ‘crashten’ stelden, dan zeiden de getuigen dat de auto’s sneller gingen. Daarbij kwam nog dat als we de sturende vraag stelden, mensen meer geneigd waren om te vertellen dat ze gebroken ruiten op de plek van het ongeluk hadden gezien, terwijl er helemaal geen gebroken ruiten waren.
In een ander onderzoek lieten we een gesimuleerd ongeluk zien, waarbij een auto een baan kruiste met een stopbord. Bij een vraag waarbij we insinueerden dat het een voorrangsbord was, vertelden veel getuigen dat zij zich een voorrangsbord herinnerden, in plaats van een stopbord.
Nu denken jullie misschien: “Ach, dit is gefilmd. Dit zijn geen stressvolle situaties. Zouden dezelfde fouten gemaakt worden in een echt stressvolle situatie?” In een recent gepubliceerd onderzoek vonden we een antwoord op deze vraag. In dat onderzoek brachten we mensen in een erg stressvolle situatie. De proefpersonen waren Amerikaanse militairen, die aan een afschuwwekkende training meededen om ze te leren hoe het zou zijn om krijgsgevangen gemaakt te worden. Als onderdeel van deze training werden de soldaten een half uur lang op een agressieve, vijandige en gewelddadige manier ondervraagd. Later moesten ze proberen de persoon te identificeren die de ondervraging leidde. Als we ze suggestieve informatie gaven, die insinueerde dat het iemand anders was, dan vergisten velen zich in hun ondervrager. Vaak wezen ze iemand aan die absoluut niet leek op hun echte ondervrager
Uit deze onderzoeken blijkt dat als je mensen valse informatie geeft over een ervaring die ze misschien hadden, dat je hun herinnering kunt vervormen, beïnvloeden of veranderen.
In de echte wereld is er overal misinformatie. We krijgen valse informatie, niet alleen als we op een misleidende manier ondervraagd worden, maar ook als we met andere getuigen praten, die ons misschien bewust of onbedoeld foute informatie geven, of als we beelden van gebeurtenissen waar we bij waren in de media zien. Al deze dingen kunnen ons geheugen beïnvloeden.
In de jaren 90 zagen we een veel ernstiger probleem met het geheugen. Sommige patiënten gingen voor een probleem — zoals een depressie of een eetstoornis — in therapie en kwamen uit therapie met een ander probleem. Heftige herinneringen aan afschuwelijke mishandelingen, soms van satanische rituelen, soms met hele rare en ongewone elementen. Een vrouw kwam uit psychotherapie en geloofde dat ze jarenlang ritueel misbruikt was en werd gedwongen tot een zwangerschap en dat de baby uit haar buik gesneden was. Maar er waren geen littekens en er was geen enkel bewijs van fysiek geweld, dat haar verhaal kon bevestigen.
Toen ik deze zaken ging bestuderen, vroeg ik me af waar deze bizarre herinneringen vandaan kwamen. Ik kwam tot de conclusie dat in de meeste gevallen een bepaalde vorm van psychotherapie gebruikt werd. Ik vroeg me af of wat er in therapie gebeurde — zoals verbeeldingsoefeningen, of het verklaren van dromen, of hypnose in sommige gevallen, of blootgesteld worden aan valse informatie — deze patiënten op het spoor hadden gezet om deze vreemde onwaarschijnlijke herinneringen te ontwikkelen? Ik heb experimenten opgezet om te achterhalen welke processen in deze psychotherapie gebruikt werden, om te bestuderen hoe deze levendige valse herinneringen tot stand kwamen.
In een van de eerste onderzoeken die we deden, gebruikten we suggestie, geïnspireerd op de psychotherapie die we hadden gezien. We gebruikten deze vorm van suggestie en plantten de valse herinnering dat iemand toen hij een kind was, van vijf of zes, verdwaald was in een winkelcentrum. Het kind was bang en huilde en werd uiteindelijk gered door een ouder iemand, die hem terugbracht naar zijn familie. We slaagden erin om deze herinnering in het geheugen van ongeveer een kwart van de deelnemers te planten. Jullie denken misschien, dat het niet zo stressvol is. Maar wij en andere onderzoekers hebben ook andere levendige valse herinneringen gebruikt, die veel onwaarschijnlijker en stressvoller waren. In een onderzoek in Tennessee, werd de valse herinnering gebruikt, dat iemand als kind bijna verdronk en gered moest worden door de badmeester. In een onderzoek in Canada, werd de valse herinnering gebruikt, dat iemand als kind iets vreselijks overkwam, zoals een aanval door een gevaarlijk dier. In ongeveer de helft van de gevallen had dit succes. In een onderzoek in Italië, plantten onderzoekers de valse herinnering, dat iemand als kind getuige was van een demonische bezetenheid.
Het lijkt misschien alsof we mensen traumatiseerden in naam van de wetenschap, maar deze onderzoeken zijn grondig geëvalueerd door ethische commissies die hebben beslist dat het tijdelijke ongemak van sommige proefpersonen minder zwaar woog dan het belang om te begrijpen hoe het geheugen werkt en het misbruik dat ermee samenhangt op sommige plaatsen in de wereld.
Tot mijn verrassing creëerde ik problemen voor mezelf toen ik erover publiceerde en me uitsprak tegen deze vormen van psychotherapie. Het bracht me in de problemen. Vijandigheid, meestal van de therapeuten die werkten met verdrongen herinneringen en die zich aangevallen voelden en van de patiënten die door hen waren beïnvloed. Soms had ik bewaking nodig bij lezingen die ik op uitnodiging gaf. Mensen probeerden me via brievencampagnes te laten ontslaan. Het ergste geval was toen ik vermoedde dat een vrouw onschuldig was aan misbruik van haar volwassen dochter. Zij beschuldigde haar moeder van seksueel misbruik gebaseerd op verdrongen herinneringen. Deze dochter had zelfs toegestaan dat haar verhaal verfilmd en in het openbaar vertoond werd. Ik was achterdochtig en daarom onderzocht ik het verhaal en vond uiteindelijk informatie die mij ervan overtuigde dat deze moeder onschuldig was. Ik publiceerde een artikel over deze zaak en niet lang daarna werd ik door de dochter aangeklaagd, terwijl ik haar naam nooit genoemd had. Zij klaagde me aan voor laster en schending van haar privacy. Ongeveer vijf jaar lang moest ik me in deze vervelende zaak verdedigen, maar toen het eindelijk voorbij was, kon ik me weer op mijn werk richten. Ik werd echter deel van een verontrustende trend in de Verenigde Staten waarin wetenschappers aangeklaagd worden omdat ze zich uitspreken over zaken die controversieel zijn in de publieke opinie.
Toen ik weer aan het werk ging, vroeg ik me af of een valse herinnering in iemands geheugen planten gevolgen heeft? Beïnvloedt het je gedachten en gedrag in de toekomst? Ons eerste onderzoek gebruikte een valse herinnering dat iemand als kind ziek werd van het eten van bepaald voedsel: hardgekookte eieren, dille in het zuur en aardbeienijs. We ontdekten dat deze valse herinnering maakte dat mensen dit voedsel niet meer wilden eten bij een picknick. Valse herinneringen zijn niet per se slecht of naar. Als we een leuke herinnering namen met iets gezonds zoals asperges, dan konden we mensen zover krijgen dat ze er meer van wilden eten. Deze onderzoeken laten zien dat je valse herinneringen kunt inplanten en dat ze gevolgen hebben voor het gedrag lang daarna.
Natuurlijk brengt dit vermogen om herinneringen in te planten en gedrag te beïnvloeden belangrijke ethische vraagstukken met zich mee. Zoals: wanneer mogen we deze technieken inzetten? En moeten we het ooit verbieden? Therapeuten mogen ethisch gezien nooit een valse herinnering in het geheugen van patiënten planten, zelfs als het ze zou helpen. Maar niets weerhoudt een ouder ervan dit te proberen bij een kind met overgewicht of obesitas. Toen ik dit eens in het openbaar zei, kwam er weer een storm van verontwaardiging los. “Bekijk haar, ze pleit ervoor dat ouders tegen hun kinderen liegen.”
Ja, dag Sinterklaas.
Ik bedoel maar, .. je kunt je afvragen wat je liever hebt, een kind met obesitas, diabetes, een kortere levensverwachting met alles wat daarbij komt of een kind met een paar valse herinneringen. Ik weet wat ik zou kiezen voor mijn kind.
Misschien heeft mijn werk me anders gemaakt dan anderen. De meeste mensen koesteren hun herinneringen, omdat het hun identiteit vertegenwoordigt, wie ze zijn, waar ze vandaan komen. Dat begrijp ik goed en zo denk ik er ook over. Maar ik weet uit mijn werk hoeveel fantasie er al in onze herinnering zit. Als er iets is dat ik heb geleerd uit al die jaren, dat ik aan dit probleem werk, dan is het dat alleen omdat iemand je iets met stelligheid vertelt, alleen omdat iemand veel details weet te geven, alleen omdat ze emotie laten zien als ze het vertellen, het nog niet betekent dat het echt gebeurd is.
We kunnen niet op een betrouwbare manier echte herinneringen van valse onderscheiden. We hebben onafhankelijke bevestiging nodig. Deze ontdekking heeft me veel toleranter gemaakt ten opzichte van de geheugenfouten, die vrienden en familieleden maken. Zo’n ontdekking had Steve Titus kunnen redden, de man wiens toekomst hem ontnomen werd door een valse herinnering.
In de tussentijd moeten we onthouden, dat we er goed aan doen te onthouden dat herinnering, net als vrijheid zeer kwetsbaar is.

Het citaat van vandaag is van Daniel Kahneman.
Zoals jullie ondertussen weten deed Kahneman samen met Tverski veel onderzoek naar de manieren waarop wij beslissingen nemen.
Kahneman zei:

Wij denken allemaal dat we veel rationeler zijn dan we in werkelijkheid zijn. En we denken dat we onze beslissingen nemen omdat we daar goede redenen voor hebben. Zelfs als het net andersom is. En we geloven in die redenen omdat we de beslissing al genomen hebben.

De originele TEDtalk van Loftus
De aflevering over verdringing.
http://www.brainyquote.com/quotes/quotes/d/danielkahn567088.html