Is het een Theorie? Is het een Wet? Nee, het is een feit!

Goeiedag, het is vandaag zondag 17 januari 2016, ik ben Jozef Van Giel en dit is de 256ste aflevering van deze podcast.
Is evolutie een theorie? Wat bedoelen we daar eigenlijk mee? Een hypothese of een feit? Richard Dawkins pleit ervoor om te stoppen met aan creationisten uit te leggen wat een theorie is in de wetenschappelijke betekenis en gewoon te poneren dat Evolutie van soorten gewoon een feit is.
De tekst die jullie nu zullen horen is geschreven door Richard Dawkins en hij bedankte ons toen we hem vroegen of we het mochten vertalen en inspreken. Wij zijn hem natuurlijk ook dankbaar dat we zijn tekst mogen gebruiken. Rik heeft er dan ook geen gras over laten groeien en de tekst onmiddellijk vertaald.

door Richard Dawkins
Ik heb ooit geprobeerd een Amerikaanse atheïstische conferentie ervan te overtuigen dat de kreet ‘In God We Trust’ op hun bankbiljetten een cosmetische banaliteit was. We moesten ophouden met ons daar druk over te maken en ons concentreren op meer inhoudelijke kwesties zoals de belastingvrije status van kerkgemeenschappen. Ik kreeg de volle laag van de geweldige Edwin Kagin, nu helaas overleden. “Het doet er echt toe”, zei hij, “niet alleen omdat het ongrondwettelijk is, maar omdat veel Amerikanen, onwetend als ze zijn over hun geschiedenis (de kreet werd pas in 1957 toegevoegd) naar ‘In God We Trust’ verwijzen als bewijs dat Amerika werd opgericht als een christelijke natie.

Onze gewoonte om naar de ‘theorie van de evolutie’ te verwijzen, wordt ook misbruikt. Het gezegde ‘Slechts een theorie!’ brengt hopen mensen in de war. Dit essay is bedoeld om die verwarring tegen te gaan en wel door het woord ‘theorie’ in onze discussies met creationisten helemaal niet meer te gebruiken.

Vandaag beantwoorden we het ‘Slechts een theorie!’-gemekker van de creationist meestal door uit te leggen dat de betekenis van ‘theorie’ in de wetenschap verschilt van het dagelijkse gebruik dat synoniem is met ‘hypothese’. In ‘Het grootste spektakel ter wereld’ citeer ik twee definities uit het Oxford Engels Woordenboek:

• Theorie, Betekenis 1: een schema of systeem van ideeën of verklaringen dat dient als verklaring of reden van een groep feiten of verschijnselen; een hypothese die bevestigd of vastgesteld is door observatie of experiment, en wordt voorgelegd of geaccepteerd als verklaring voor bekende feiten; een verklaring van wat wordt gezien als algemene wetten, principes of oorzaken van iets gekends of van wat werd waargenomen. (Of in Wikipedia: ‘Een theorie is een geheel van denkbeelden, hypothesen en verklaringen die in onderlinge samenhang worden beschreven. In de wetenschap is een theorie een toetsbaar model ter verklaring van waarnemingen van de werkelijkheid.’ nvdr)
• Theorie, Betekenis 2: een als verklaring voorgestelde hypothese; slechts een hypothese, speculatie, vermoeden; een idee of een reeks ideeën over iets; een individueel idee of begrip.
  Wetenschappers zien evolutie in Betekenis 1, en tot op vandaag ik ook. Maar nu wil ik afwijken van de partijlijn. Ik denk nu dat de betekenis van ‘theorie’ proberen op te helderen een verloren gevecht is. We moeten stoppen met het gebruik van ‘theorie’ voor evolutie en in plaats daarvan erop hameren dat evolutie een feit is.

Ik weet dat filosofen erop zullen wijzen dat zelfs het woord ‘feit’ een mistig begrip is. Een feit kan nooit méér zijn dan een hypothese op proef, een hypothese die tot nu toe alle pogingen doorstaan heeft om ze te falsifiëren. Hoe meer van die pogingen, des te dichter komen we bij de erkenning van iets als ‘feit’. Ik hou van Stephen Jay Goulds manier om het uit te leggen: “In de wetenschap kan ‘feit’ alleen maar betekenen: iets dat zozeer bevestigd is dat het onnozel zou zijn om er niet mee in te stemmen. Misschien vallen appels vanaf morgen wel omhoog, maar aan die mogelijkheid hoeven we in de natuurkundeklas niet evenveel tijd te besteden.” Rechtbanken, kranten en wij allemaal gebruiken het woord ‘feit’ in het dagelijkse leven op een manier waarmee weinig mensen moeite hebben. Het is een feit dat Nieuw-Zeeland op het zuidelijk halfrond ligt, dat Barack Obama president van Amerika is, dat het soms regent in Oxford, dat gras groen is enz.). Het is in deze alledaagse betekenis van ‘feit’ dat we evolutie aan het publiek moeten voorstellen. We slagen er niet in om ‘Theorie, Betekenis 1’ erdoor te krijgen. Laten we die dan maar dumpen en evolutie voluit voorstellen als een feit, waarvan het onnozel zou zijn om er niet mee in te stemmen.

Ons falen om Betekenis 1 erdoor te krijgen komt deels door onze neiging om meteen naar Betekenis 2 te springen: theorie in de betekenis van ‘voorlopige hypothese’. Maar we moeten toegeven dat ook wetenschappers zelf ‘theorie’ op een voor de arme leek verwarrend inconsistente manier gebruiken. ‘String Theorie’ heeft elementen van Betekenis 1. Het is inderdaad een ‘schema of systeem van ideeën of verklaringen’, maar het is nog erg ver van ‘door observatie of experiment bevestigd of vastgesteld’. Het is zelfs niet eens duidelijk hoe iemand ze zou moeten testen door observatie of experiment. Toch gaat het altijd maar over de String Theorie en niet over de String Hypothese. ‘Speltheorie’ is niet iets dat kan worden ‘bevestigd of vastgesteld’: het is eerder een redeneertechniek afkomstig van de wiskundige studie van spellen en heeft zijn nut op verschillende gebieden bewezen. Marxistische Theorie is zeker ‘een schema of systeem van ideeën, dat dient als een verklaring of reden’ van de menselijke economie en sociologie (en als normatief recept voor de politiek), maar weer moet je je afvragen: vastgesteld door wie?

Charles Darwin verwees veelvuldig naar zijn ‘theorie’ en in zijn tijd was het een theorie in Betekenis 2: een hypothese waarvan de bewijzen sommige wetenschappers van zijn tijd hadden overtuigd, maar bijlange na niet allemaal. In de daaropvolgende anderhalve eeuw schoof het op van Betekenis 2 naar Betekenis 1, wat aangeeft dat er sprake is van een continuüm, in dit geval historisch traceerbaar, van Betekenis 2 naar Betekenis 1. Tegenwoordig heeft geen enkele geïnformeerde wetenschapper enige twijfel over het feit van de evolutie: het is een onbetwistbaar feit dat we gemeenschappelijke voorouders hebben met onze neef de gorilla en met onze verdere neef de kangoeroe.

Sommige wetenschappers spreken over het feit van de evolutie, in tegenstelling tot Darwins hypothese van het mechanisme ervan (natuurlijke selectie). Ze degraderen natuurlijke selectie, maar niet evolutie zelf, tot een theorie Betekenis 2. Anderen vinden dat natuurlijke selectie even goed is bevestigd als het enige bekende mechanisme voor adaptieve evolutie. Haar historische overgang van Betekenis 2 naar Betekenis 1 is nu bijna net zo volledig als die van de evolutie zelf.

In ons gebekvecht met creationisten is het de evolutie en niet de natuurlijke selectie die de meeste aanvallen krijgt te verduren. Laten we de status van natuurlijke selectie een beetje rusten en ons concentreren op het feit van evolutie als iets dat zo stevig door bewijs bevestigd is dat het ontkennen ervan onnozel zou zijn. Het is een boven alle redelijke discussie verheven feit dat, als je ver genoeg teruggaat in de tijd, jij en je hond een gemeenschappelijke voorouder hebben. Het is een boven elke redelijke twijfel verheven feit dat wanneer je stoofvlees met friet eet, jij je verre neef rund samen met je nog verdere neef aardappel opeet.

Verwarring van een andere soort wordt geïntroduceerd door degenen die ermee instemmen om ‘evolutietheorie’ te laten vallen, maar proberen ze te vervangen door ‘de wet van de evolutie.’ Het is verre van duidelijk dat de evolutie een wet is in de zin van de wetten van Newton, Kepler, Boyle of Snellius. Dat zijn wiskundige relaties, generalisaties over de echte wereld aan de hand van metingen. Evolutie is in die zin geen wet (hoewel bepaalde generalisaties zoals de wetten van Dollo en Cope enigszins twijfelachtig geïntroduceerd zijn in het corpus van de theorie van Darwin). Bovendien roept ‘Wet van Evolutie’ ongelukkige associaties op met grandioze overgeneralisaties die biologische evolutie, culturele evolutie, taalkundige evolutie, economische evolutie en de evolutie van het heelal aan elkaar koppelen. Maak asjeblieft de zaak niet nog erger door van evolutie een wet te maken.

Laten we er gewoon mee stoppen de speciale wetenschappelijke betekenis van ’theorie’ proberen uit te leggen. Het is erom vragen om fout te worden begrepen door leken die het willen begrijpen en ook al omdat zelfs wetenschappers niet consistent zijn in hun gebruik ervan. De betekenis van ‘feit’ in gewone taal (het is een feit dat Nieuw-Zeeland op het zuidelijk halfrond ligt) en de wetenschappelijke betekenis (het bewijs voor evolutie is zo sterk dat er niet mee instemmen onnozel zou zijn) liggen dicht genoeg bij elkaar om verwarring te voorkomen in de geest van iedereen, behalve in die van de meest verbeten pedante filosoof. Laat ons de vraag of natuurlijke selectie ook een feit is maar uitstellen. We kunnen bij het debatteren met creationisten beter verwarring vermijden door een strategische terugtocht van het woord ‘theorie’. Laten we een pion voor strategisch voordeel opofferen en een duidelijke boodschap doordrukken. Een die iedereen kan begrijpen en die nog eens onmiskenbaar waar is in de alledaagse betekenis. Evolutie is een feit.

Het citaat van vandaag komt van John Locke.
John Locke was een filosoof uit de 17de eeuw en werd aanvankelijk vooral geïnspireerd door Descartes.
Het citaat komt uit het boek ‘De geschiedenis van de Westerse Filosofie’ van Bertrand Russell, en Stefan Suetens wist het op pagina 638 terug te vinden.
Locke zei:

Wederzijdse verdraagzaamheid en welwillendheid. Aangezien het onvermijdelijk is dat de meeste mensen, zo niet allen, verscheidene meningen hebben zonder dat zij zekere en onbetwistbare bewijzen hebben voor hún waarheid, en het teveel onwetendheid, lichtgelovigheid of dwaasheid zou vergen om van mensen te verlangen dat zij hun oorspronkelijke standpunten zouden opgeven en herroepen terwille van een argument waarop zij niet onmiddellijk kunnen antwoorden, en waarvan zij de ontoereikendheid niet kunnen aantonen, zou het, dunkt me, alle mensen passen de vrede te bewaren en menselijkheid en vriendschap te betrachten ten aanzien van de verscheidenheid van meningen, aangezien wij redelijkerwijs niet mogen verwachten dat iemand onmiddellijk gehoorzaam afstand zal doen van zijn eigen mening en de onze zal omhelzen, in blinde overgave aan een gezag dat zijn begrip niet kan aanvaarden. Want hoe dikwijls dit ook tekort schiet, het kan.

Het originele artikel
Het grootste spektakel ter wereld
John Locke op WikipediA