Podcast: Download
Soms klimt een mier op een grasspriet. Een gevaarlijke situatie, want de mier kan zo makkelijk ten prooi vallen aan andere dieren. En toch blijft de mier zitten. En wanneer die er van af valt, klimt ze er weer op. Telkens opnieuw. Er is voor de mier geen evolutionair voordeel hierin te herkennen. Dus waarom doet ze dat toch? Daniel Dennett legt uit wat de geheimzinnige veroorzaker hiervan is. Volgens hem is er een parallel te trekken met religie. Daniel Dennett is een Amerikaanse filosoof die gespecialiseerd is in vraagstukken betreffende het bewustzijn, de filosofie van de geest en kunstmatige intelligentie.
Hoeveel creationisten luisteren er naar deze podcast? Waarschijnlijk geen. Ik vermoed dat we allen darwinisten zijn. En toch zijn veel darwinisten bezorgd, voelen zich een beetje ongemakkelijk en zouden graag enkele grenzen zien aan de draagwijdte van het darwinisme. Geeft niet. Al gehoord van spinnenwebben? Uiteraard, ze zijn het product van evolutie. Het World Wide Web? Daar ben ik niet zo zeker van. Beverdammen, ja. Hoover Dam, nee. Waarom zouden producten van menselijk vernuft zelf ook geen vruchten van de boom des levens kunnen zijn? Dus in zekere zin ook gehoorzamen aan evolutionaire wetten? Niettemin zien mensen er tegen op om evolutionair denken toe te passen op het denken — ons denken.
Daar ga ik het nu over hebben. Stel je staat in een weiland en ziet een mier langs een grasspriet omhoog kruipen. Ze klimt naar de top en valt naar beneden, klimt en valt, en klimt. Telkens probeert ze op de top van het grassprietje te blijven. Wat is deze mier aan het doen? Waar is dit goed voor? Wat probeert deze mier te bereiken door deze grasspriet te beklimmen? Wat zit erin voor de mier?
Het antwoord is: niets. Het levert de mier niets op.
Maar waarom doet ze het dan? Heeft ze iets op haar lever? Ja, ze heeft iets op haar lever. Het is de kleine leverbot. Dat is een kleine hersenworm. Het is een parasitaire hersenworm die in de maag van een schaap of een koe moet geraken om zijn levenscyclus voort te zetten. Zalmen zwemmen de rivier op om hun broedgrond te bereiken, en de leverbot eist een voorbijkomende mier op, kruipt in haar hersenen en stuurt ze als een terreinwagen naar het topje van een grasspriet waar ze door een schaap kan worden opgegeten. De mier heeft er dus niets aan. De hersenen van de mier zijn gekaapt door een parasiet die haar brein infecteert, waardoor zelfmoordgedrag wordt opgewekt. Behoorlijk griezelig.
Kan ons dit ook overkomen, dat we iets gaan doen dat niet zo goed is onze eigen genetische overleving. Misschien is het je ook al opgevallen dat islam ‘overgave’ of ‘onderwerping van eigenbelang aan de wil van Allah’ betekent. Het zijn dus ideeën — geen wormen — die onze hersenen kapen. Betekent dit nu dat ik beweer dat de hersenen bij een aanzienlijk deel van de wereldpopulatie gekaapt zijn door parasitaire ideeën? Nee. Het is veel erger. Bij de meeste mensen is dat zo. Er zijn een heleboel ideeën waarvoor iemand wil sterven. Vrijheid, als je uit New Hampshire komt. Gerechtigheid. Waarheid. Communisme. Veel mensen zijn gesneuveld voor het communisme en velen zijn gesneuveld voor het kapitalisme. Velen voor het katholicisme, velen voor de islam. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van ideeën om voor te sterven. Ze zijn besmettelijk.
Amory Lovins sprak over ‘besmettelijke repititis’. Eigenlijk een scheldwoord. Het is onbezonnen ingenieurswerk. Het meeste van wat cultureel verspreid wordt, is niet briljant, nieuw of denken vanuit nieuwe gezichtspunten. Het is besmettelijke repetitis. We kunnen maar beter een theorie bedenken om de besmettingscondities proberen te begrijpen. Gastheren verspreiden deze ideeën ijverig naar anderen. Zelf ben ik filosoof en een van de risico’s van ons vak is dat mensen ons vragen wat de zin is van het leven. Dan heb je een uithangbord nodig. Je moet een verklaring hebben klaarstaan en dit is de mijn verklaring.
Het geheim van gelukkig zijn is: zoek naar iets dat belangrijker is dan jezelf en wijd er je leven aan. De meesten van ons — nu het ‘Ik-tijdperk’ voorbij is — doen dit ook werkelijk. Eén of andere verzameling ideeën heeft onze biologische doelen in onze levens vervangen. Dit is ons hoogste goed. Het maximaliseert ons aantal kleinkinderen niet.
Dit heeft een diepgaand biologisch effect: het maakt genetische belangen ondergeschikt aan andere belangen. Geen enkel andere soort doet zoiets.
Hoe gaan we hierover denken? Er is zeker een heel groot biologisch effect. Welke theorieën willen we hiervoor gebruiken? Veel theorieën eigenlijk. Maar hoe maken we een samenhangend geheel? Het idee van replicerende ideeën: ideeën die zich voortplanten door van brein naar brein te springen. Richard Dawkins bedacht de term ‘memen’. Hij zette de eerste duidelijke en levendige versie van dit idee uiteen in zijn boek ‘Onze zelfzuchtige genen’. Ik ben hier nu over zijn idee aan het vertellen. Maar dat idee is niet meer van hem. Hij is er wel mee begonnen, maar nu is het van iedereen. Hij is niet verantwoordelijk voor wat ik over memen zeg. Ik ben nu verantwoordelijk voor wat ik over memen zeg.
Eigenlijk zijn we niet alleen verantwoordelijk voor de bedoelde effecten van onze ideeën, maar ook voor het mogelijke misbruik ervan. Het is dus belangrijk voor Richard en mezelf dat deze ideeën niet misbruikt worden. Ze zijn heel gemakkelijk te misbruiken. Daarom zijn ze gevaarlijk. Het is bijna een voltijdse baan om te verhinderen dat mensen die afkerig staan tegenover deze ideeën er een karikatuur van maken en dan een of ander verschrikkelijk doel gaan najagen. Daarom moeten we tegen de stroom ingaan en allerlei misvattingen verbeteren zodat enkel de goedaardige en bruikbare varianten van onze ideeën zich blijven verspreiden. Maar het blijft een probleem.
Memen zijn net als virussen. Richard zei dit al in 1993. Wellicht denk je: “Hoe kan dat nu? Een virus is iets materieels! Waarvan is een meme gemaakt?” Negroponte spreekt over virale telecommunicatie, maar wat is een virus? Een virus is een snoer nucleïnezuur met karakter. Er is iets bijzonders aan waardoor het beter repliceert dan de concurrentie. Dit geldt ook voor memen: informatiepakketten met karakter. Waar is een meme van gemaakt? Mama, waar zijn bits van gemaakt? Niet van silicium. Ze zijn informatie en worden gedragen door elk fysiek medium. Waar worden woorden van gemaakt? Soms vragen mensen: “Bestaan memen?” Dan zeg ik: “Bestaan woorden?” Als dat zo is dan zijn woorden memen die uitgesproken kunnen worden.
Dan heb je alle andere memen die niet uitgesproken kunnen worden. Er zijn verschillende soorten memen. Herinner je je de shakerssekte nog? “Gift to be simple?” Leef eenvoudig? Ze zijn er niet meer. Eén van de redenen hiervoor is dat het credo van het shakerdom onder meer zegt dat je celibatair moet blijven. Niet alleen de priesters. Iedereen. Het is dus niet zo verrassend dat ze uitgestorven zijn. In feite is dat niet de reden waarom ze uitgestorven zijn. Ze hebben lang kunnen overleven toen er nog geen sociale vangnetten waren. Er waren veel weduwen en weeskinderen, mensen die een pleeggezin nodig hadden. Ze hadden dus een beschikbare voorraad bekeerlingen. Zo konden ze blijven doorgaan. In principe kon het eeuwig zijn blijven doorgaan. Met volkomen celibaat van de gastheren. De idee werd door middel van bekering overgedragen in plaats van via de genen.
De ideeën houden dus stand ondanks het feit dat ze niet op genetische basis werden overgedragen. Een meme kan bloeien ondanks dat ze een negatieve impact heeft op de genetische overleving. De meme voor het shakerdom was in essentie een steriliserende parasiet. Er bestaan andere parasieten die dit doen — de gastheer steriel maken. Het is een onderdeel van hun plan. En ze hoeven geen verstand te hebben om een plan te hebben.
Ik ga even jullie aandacht vestigen op slechts één van de vele implicaties van het memetisch perspectief. In zijn prachtige boek ‘Zwaarden, paarden en ziektekiemen’ vertelt Jared Diamond dat het ziektekiemen eerder dan wapens en staal waren die het westelijk halfrond en de rest van de wereld veroverden. Toen Europese ontdekkingsreizigers zich verspreidden, brachten ze ziektekiemen mee waarvoor ze zelf immuun waren geworden. Ze hadden geleerd om honderden en duizenden jaren samen te leven met gedomesticeerde dieren die de bron waren van die ziektekiemen. Deze ziektekiemen hebben de oorspronkelijke bevolking vernietigd omdat die hiertegen niet immuun waren.
Nu doen we het opnieuw. Dit keer met toxische ideeën. Nicholas Negroponte en anderen spraken over alle wonderbaarlijke dingen die gebeuren wanneer onze ideeën zich dankzij al die nieuwe technologie over heel de wereld verspreiden. Ik ga akkoord. Het is grotendeels wonderbaarlijk. Maar tussen al die ideeën die dankzij onze technologie onvermijdelijk de hele wereld instromen, zitten er ook veel toxische.
Dit is al een tijdje zo. Sayyid Qutb is een van de stichters van de fanatieke islam, een van de ideologen die Osama bin Laden heeft geïnspireerd. Memen.
Deze memen verspreiden zich over de wereld en ze vernietigen hele culturen. Ze vernietigen talen. Ze vernietigen tradities en gebruiken. Het is onze fout niet, net zoals het onze fout niet is als ziektekiemen mensen ziek maken die nog geen immuniteit verworven hebben. We zijn immuun geworden voor alle rotzooi die aan de rand van onze cultuur rondzwerft. We zijn een vrije samenleving, dus halen we onze schouders op bij pornografie en dat soort dingen. Als voor een milde verkoudheid. Ze zijn niet zo belangrijk voor ons. Maar we moeten inzien dat dit voor veel mensen in de wereld wel belangrijk is. We moeten hier waakzaam voor zijn terwijl we ons onderwijs en technologie promoten. We zijn dragers van memen die door gastheren van vele andere memen terecht gezien worden als een verschrikkelijke bedreiging voor hun favoriete memen, de memen waarvoor ze bereid zijn te sterven.
Hoe gaan we dan de goede memen onderscheiden van de slechte? Dat is niet de taak van de wetenschap van de memetica. Memetica is moreel neutraal. Zoals het hoort. Dit is niet de plek voor haat en woede. Als je vriend sterft aan aids, dan haat je hiv. De manier om hiermee om te gaan is door aan wetenschap te doen om in een moreel neutraal perspectief te begrijpen hoe en waarom hiv zich verspreidt.
Zoek naar de feiten. Werk de implicaties verder uit. Er is ruimte genoeg voor morele passie eenmaal we de feiten kennen en kunnen uitzoeken wat we het beste kunnen doen. Het is niet de bedoeling om ze uit te roeien, net zo min als ziektekiemen. Ziektekiemen kan je nooit uitroeien. Wat je wel kunt doen, is maatregelen nemen op gebied van de volksgezondheid die de kwaadaardigheid ervan zullen doen afnemen. Het zal de verspreiding van relatief goedaardige mutaties van de meest toxische varianten bevorderen.
Het citaat van vandaag komt van Paul Haenen. Paul Haenen is best bekend als de stem van Bert van Bert & Ernie uit Sesamstraat. Het komt uit een filmpje waarvan ik een link op de notitiepagina heb gezet. Haenen zei:
Hou Nederland gezond en beledig waar je maar beledigen kan. Anders vervallen we in een maatschappij van angst en middelmatigheid.
De oorspronkelijke tedtalk van Daniel Dennett
Sayyid Qutb op wikipedia.
Het filmpje waaruit het citaat van Paul Haenen komt:
Wees de eerste om te reageren