Een geestesvirus dat teert op angst

Kritisch Denken is opnieuw genomineerd voor de European Podcast Awards. Zoals jullie weten hebben we vorig jaar een eervolle tweede plaats gehaald. Het spreekt voor zich dat we dit jaar gaan voor de eerste plaats! Dus, iedereen naar de website gaan waar je een link vindt naar de plaats waar je kan stemmen. En je kan meerdere keren stemmen. Als goede skepticus kan je zeggen dat dit een slecht kiessysteem is en daar heb je natuurlijk gelijk in. Maar tegelijk moet je een kostenbatenanalyse maken. Dat stemmen kost je niets, OK, 2 minuten. Als we door het slechte systeem niet verkozen geraken, is er niets aan de hand. Als we echter wel winnen, dan kunnen we ermee uitpakken en zo veel nieuwe luisteraars aantrekken. Wie weet merkt zelfs Koen Fillet het op en belt hij me op voor een gesprek in de Interne Keuken van Sven Speybroeck. En hoeveel luisteraars zouden we daarmee niet winnen? Zeg nu zelf… de wereld zou er toch beter aan toe zijn als er meer mensen kritisch kunnen denken… of niet?

Laten we dan maar direct aan beginnen. Vandaag hebben we het over het idee van de meme.

1. Religieus Geloof: Een Geestesvirus dat teert op Angst

Origineel artikel.

18 juli 2012 om 09:42 Al Stefanelli

‘De meme voor blind geloof stelt zijn eigen voortbestaan veilig door de eenvoudige onbewuste uitweg van het ontmoedigen van rationeel onderzoek’ – Richard Dawkins
Memetica is een uitvloeisel van de evolutionaire psychologie. Ze werd als een theorie over wat er in je hoofd omgaat, geïntroduceerd door Dr Richard Dawkins in zijn boek ‘Het Zelfzuchtige Gen’ van 1976. Ze is direct verbonden met de Darwinistische evolutie en heeft, in een notendop, te maken met hoe informatie, de zogenaamde ‘units’, worden gerepliceerd en overgedragen binnen een bepaalde cultuur. Wetenschappers zijn het nog niet eens over de manier waarop de replicatie van deze eenheden van informatie menselijk gedrag en cultuur sturen. Toen Dawkins de term bedacht, was dat eerder speculatief. Memen en hun relatie met hun menselijke dragers met betrekking tot het fenomeen van religieus geloof worden ook ondersteund door andere vooraanstaande wetenschappers, zoals de beroemde filosoof Daniel Dennett.

Een Virus van de Geest …
In 1991 schreef Richard Dawkins een essay met de titel ‘Virussen van de geest’. Hierin werd memetica toegepast om de verschillende kenmerken van de georganiseerde religies verklaren. Susan Blackmore, een fysioloog die ook memetica bestudeert, is het eens met Dawkins en Dennett met de definitie van een meme als iets dat wordt overgedragen van de ene persoon naar de andere. Memen zijn replicators met variaties, ze beconcurreren elkaar voor een plaats in ons geheugen en voor de kans om te worden gekopieerd, maar het zijn geen kopieën. Zoals bij de Darwiniaanse evolutie kunnen niet alle varianten overleven omdat iedereen op een andere manier iets onthoudt. Het zijn imitaties, geen kopieën. De ideeën kunnen dezelfde of gelijkend zijn, maar de expressie kan veranderen en er zullen verschillende varianten ontstaan. Dit lijkt op mutatie in de darwinistische evolutie.
Mutaties kunnen in de ontwikkeling van bepaalde memen zeer ingrijpend zijn. Zelfs in de eerste generatie kunnen het al imitaties zijn. In zijn boek ‘Kapelaan van de Duivel’ identificeert en verklaart Dawkins de verschillen tussen het informatieve memetische proces en het controversiële memetische proces. Het controversiële proces is gebaseerd op een idee, actie of expressie met hoge variantie en het informatieve is eerder een zelfcorrigerend memetisch proces, dat zeer goed bestand is tegen evolutionaire mutatie.
Scott Bidstrup maakt gebruik van een ‘grap’ als een uitstekende analogie van een meme. Iemand vertelt een grap, dat is de ‘besmetting’. De grap wordt doorverteld, dat is de ‘reproductie’. De grap ondergaat variaties, dat zijn ‘mutaties’. Sommige virussen zijn relatief onschuldig, terwijl anderen dodelijk kunnen zijn. Een virus kan zijn eigen einde veroorzaken, want uiteindelijk sterft het uit, maar wat het achterlaat kan rampzalig zijn. Religies zijn geen levende wezens, maar het zijn wel entiteiten omwille van hun zelfreplicerende karakter. Deze entiteiten hebben dezelfde eigenschappen als virussen door de eigenschap om methodes te gebruiken die hun eigen kans op overleving verbeteren. Een ervan is gebaseerd op de directe link tussen de overtuigingen van een persoon en zijn gedrag. Hierdoor kunnen deze entiteiten het gedrag van een hele samenleving beheersen. Deze entiteiten, ideeën met veel eigenschappen van een levend organisme, zijn complex en adaptief. Ze beïnvloeden het vermogen van de geest om onderscheid te maken tussen vermeend en werkelijk gedrag.
Het geestesvirus van religieus geloof teert op angst, vervormt instinctieve eigenschappen en de moraal. Het is in tegenspraak met verantwoordelijk gedrag, de rede en het mededogen. Het beïnvloedt de vrije wil en maakt het moeilijk om onderscheid te maken tussen rationele en irrationele keuzes. Het maakt het de gelovige mogelijk perfect rationeel te denken over vele aspecten van zijn bestaan in de samenleving, terwijl het besmette gebied van zijn geest vastzit in een cyclische waan.
Een virus valt zijn gastheer aan op de meest kwetsbare plek. In de maatschappij is die plek onze jeugd – vooral zeer jonge kinderen. Daarom bestaan er zo veel jeugdactiviteiten binnen de kerk. Deze activiteiten spreken kinderen aan om te leren door middel van aangename ervaringen. Lessen voor zeer jonge kinderen worden gemodelleerd naar de kleuterschool en de lagere school. Voor oudere kinderen zijn er sportkampen en excursies. Het geheel van de Contemporary Christian Music genre is ontworpen om de moderne en postmoderne seculiere muziek na te bootsen. Dit is ‘adaptatie of aanpassing’. Ook een begrip uit de evolutietheorie.
Jonge kinderen zijn niet in staat om de rede en de logica achter wat ze verteld wordt te begrijpen. Door de evolutie zijn menselijke kinderen voorbestemd om volwassenen te geloven op gezag. Dit is de reden waarom de structuur van het ‘één leraar – meerdere leerlingen’ onderwijssysteem blijft werken in weerwil van het hogere niveau van een ‘één-tot-één’ educatieve omgeving.

Laat de kinderen tot mij komen…
Dit maakt dat kinderen zeer eenvoudig te infecteren zijn. Dit is ‘verspreiding en drager’. Het grote aantal kinderen in onze openbare scholen is de reden waarom er een krachtige stroming onder de fundamentalisten is om gebed en bijbels onderwijs terug in te voeren, maar ook onlogische en weerlegde ideologieën zoals creationisme en intelligent design. Hoe langer de infectie van de gastheer doorgaat, des te moeilijker is ze uit te roeien.
Dr Richard Dawkins zegt het zo:
“Een mensenkind is door de evolutie zo gevormd dat het de cultuur van haar volk in zich opneemt. In enkele maanden tijd maakt het zich de essentie van hun taal eigen. Duizenden woorden om te spreken, een encyclopedie van informatie om over te spreken, ingewikkelde syntactische en semantische regels om het spreken te ordenen, dat wordt allemaal van oudere hersenen op de hare overgedragen voor ze de helft van haar volwassen grootte bereikt. Als je voorgeprogrammeerd bent om in een hoog tempo nuttige informatie op te nemen, is het moeilijk om tegelijkertijd verderfelijke of schadelijke informatie te weren. Met zo veel geestesbytes te downloaden, met zoveel mentale codons die moeten worden gerepliceerd, is het geen wonder dat kinderhersenen goedgelovig zijn, openstaan voor bijna elke suggestie, kwetsbaar zijn voor subversie, een gemakkelijke prooi voor Moonies, Scientologen en nonnen. Net als immuundeficiënte patiënten staan kinderen wijdopen voor mentale infecties die volwassenen moeiteloos kunnen weerleggen.”
Dr Dawkins vergelijkt het virus van het christendom (of de islam) met een computervirus:
“Succesvolle gedachtenvirussen zijn voor hun slachtoffers moeilijk te onderkennen. Als je er het slachtoffer van bent, is de kans groot dat je het niet doorhebt, en kan je het zelfs heftig ontkennen.”
Hij definieert het geloof als een overtuiging die niet geeft om bewijs of rede, maar toch helemaal dwingend en overtuigend aanvoelt. De geïnfecteerde gelovige ziet de afwezigheid van bewijs zelfs als een deugd. Dit paradoxale idee dat gebrek aan bewijs een positieve deugd is, maakt dat het virus in staat is om zichzelf te repliceren door zijn zelfinstandhoudende en zelfreferentiële karakter. Verder zegt hij:
“Zodra deze stelling wordt aangenomen, ondermijnt ze automatisch elk verzet tegen zichzelf. De idee dat ‘gebrek aan bewijs een deugd is’ is een geweldige kompaan en vormt met het geloof zelf een kliek van wederzijds ondersteunende virale programma’s.”
Dit houdt ook de overtuiging in dat ‘mysterie’ een goede zaak is en het niet deugdzaam is ze proberen op te lossen. Die onoplosbaarheid is juist het mooie eraan.
De ervaringen rondom het bekeringsproces zijn ontworpen om aantrekkelijk te zijn voor het deel van de geest dat zich met fantasieën bezighoudt. Daarom gebeuren er meer ‘bekeringen’ op evenementen die lijken op rockconcerten of met rook-en-spiegelshows werken zoals bij de uitzendingen van televisie-evangelisten. Miljoenen dollars worden uitgegeven aan lichtshows die niet moeten onderdoen voor gelijkaardige seculiere evenementen. Het hele proces is ontworpen om bij ‘het ontvangen van Christus en de Heilige Geest’ ‘warme en vage’ gevoelens op te roepen. Daarna worden deze gevoelens uitgelegd als een echte interactie met het goddelijke.
Mentaal kwetsbare mensen vertellen dat ze persoonlijk geraakt zijn door het bovennatuurlijke, is een krachtige manier om hen te overtuigen dat hun religieuze ervaring echt is, en dat ze moet worden beantwoord met een belijdenis van zonde en toewijding in de dienstverlening aan het geloof. Dit is de perfecte manier om de nieuwe gelovige van de geldigheid van leer en dogma te overtuigen, ondanks het feit dat veel van deze doctrines al lang weerlegd zijn. Zo krijgen we ‘zelfpropagatie’. Uiteraard is deze ervaring in werkelijkheid een zuiver fysiek gebeuren dat het gevolg is van de stimulatie van de temporale kwabben van de hersenen. Het kan worden gedupliceerd in een lab.

Gevaarlijke Doctrines …
Twee van de schadelijkste leerstellingen zijn ‘erfzonde’ en ‘vrije wil.’ De virale doctrine bekend als ‘erfzonde’ stelt dat de mens slecht is vanaf de geboorte en van zichzelf moet worden gered. Vandaar de vereiste tot redding en verlossing door de bekering. In de echte wereld zijn we geboren met een evolutionaire neiging tot altruïsme, dus van nature goed, en hebben we geen behoefte aan een verlossende redder. De virale doctrine van ‘vrije wil’ stelt dat, hoewel de mensheid vrij is om te kiezen tussen goed en kwaad, het geen morele beslissingen kan nemen zonder de hulp van een verlosser. Daar is ook weer bekering voor nodig.
In de echte wereld is de mensheid volledig in staat tot goede morele beslissingen. Er is dus geen behoefte aan een bijbel, redding of verlossing. Het virus van het fundamentalistische christendom zwelgt in leerstellingen die angst gebruiken om zichzelf in stand te houden. Dit zijn slechts twee voorbeelden van hoe belangrijk het is om de vele manieren te begrijpen hoe het virus van het fundamentalistische christendom een zorgvuldig ontworpen instrument van geestescontrole is. Het is in strijd met de menselijke natuur. Het is door de eeuwen heen uitgegroeid tot een infectie die een bijna totale controle heeft over het gedrag en het denken van de fundamentalist.
Circulaire logica en de angst voor eeuwige straf dienen om de gelovige opgesloten te houden in een dwangbuis die geen onderzoek van feitelijke wetenschap toestaat, maar dit vervangt door religieuze pseudowetenschappen om aan het natuurlijke verlangen om te leren te voldoen.
Net als een fysiek virus beschermt het fundamentalistische christendom zichzelf door de geïnfecteerde gastheer tegen externe aanvallen af te schermen. Zo wordt ‘de wereld’ in diskrediet gebracht. Elk bewijs dat in strijd is met de leer wordt moedwillig genegeerd en onderwezen als vervolging. In de echte wereld veroorzaakt deze rem op de groei van intelligentie een afname van de geestelijke gezondheid omdat elk onderwijs het filter van de erkende kerkelijke doctrine moet passeren. Het tast ook de taal aan zodat de geïnfecteerde gelovige geheel nieuwe betekenissen ontwikkelt voor algemeen gebruikte woorden, wat het virus versterkt.
De mensen die in de echte wereld leven en zijn opgeleid in de wetenschappen zijn de vijand en in extreme gevallen het slachtoffer van gewelddadige aanvallen. De kranten staan er vol van. Ook worden mensen belasterd als hun gedrag in strijd is met de virale doctrines van het fundamentalistische christendom. Abortusartsen, feministen, homoseksuelen, seculiere humanisten, atheïsten en zelfs sceptici moeten worden gehaat omdat ze een bedreiging vormen voor de verspreiding van het virus van het fundamentalistische christendom. Dit is in tegenstelling tot wat wordt gepresenteerd als een religie van liefde en tolerantie. Homoseksualiteit is daar een perfect voorbeeld van. ‘Familiewaarden’ vertalen zich in homofobie en de doctrine van ‘heb de zondaar lief, maar haat de zonde’ wordt een vergunning om homoseksualiteit te haten en dus ook homoseksuelen.

Theorie in Praktijk Brengen …
Na verloop van tijd wordt vasthouden aan het geloof steeds moeilijker en vereist een diepere en meer betrokken inzet. Nu kunnen er twee dingen gebeuren. Ofwel zal de gelovige meer en meer neigen in de richting van fundamentalisme. Met als gevolg dat zijn relatie met de echte wereld verder afdwaalt van de realiteit. Het virus zal hen dwingen om de moderne logica en de rede te doen passen in twee-duizend-jaar-oude overtuigingen. Ofwel zal de gelovige rede en logica aanvaarden, een gezonde scepsis ontwikkelen en genezen van het virus. Die persoon wordt nu de vijand en wordt zwartgemaakt in de bovengenoemde gemeenschappen.
Wie ervoor kiest om in de waan te blijven, wordt hierin gesterkt door hun laster over de persoon die genezen is van het virus. Ze worden beschermd door andere besmette fundamentalistische christenen tegen het verlaten van hun geloof door het aanpakken van eventuele bedenkingen die zij zouden kunnen hebben en hen eraan te herinneren dat vervolging een te verwachten onderdeel is van de deal. Zij halen de Schrift aan zoals waar Jezus zegt dat hij families zal verdelen, dat hij gekomen is met een zwaard en dat ze erg dankbaar moeten blijven om het mensenoffer dat de basis is van hun geloof.
De weifelende bekeerling wordt eraan herinnerd dat, als hij het geloof vaarwel zegt, hij zich schuldig maakt aan heiligschennis en voor eeuwig en altijd in de hel zal branden. Deze angst is zo groot dat ze families kan verdelen en anders sterke relaties vernietigen. Geloofsverspreiding door goed ouderwets ‘hellevuur en verdoemenis’, samen met schuld, schaamte en druk van geloofsgenoten dienen om de gelovige in de pas te houden. Versterking van het virus komt door opgelegd gedrag, zoals verplicht kerkbezoek, giften, het lidmaatschap van een bepaalde politieke partij en de controle van het menselijke seksuele en reproductieve proces.
Het virale gebruik van angst is vooral effectief bij gelovigen die al onwetend en bijgelovig waren voor hun bekering, maar het virus van de fundamentalistische religie heeft zich slechts tot zeer recent ongehinderd kunnen verspreiden en adapteren. Generatieslang werd het beschouwd als een pluspunt voor de samenleving. Al wordt het nog steeds krachtig gerepliceerd, toch wordt er steeds meer weerwerk geboden. Dat komt misschien niet zo duidelijk tot uiting in gebieden van de wereld met een academische en financiële achterstand, maar duidelijk wel in de meer progressieve gebieden van de wereld en de individuele landen.

Een Gesel…
Het algemene, gematigde christendom is nog steeds de dominante religie en doet grote inspanningen om de postmoderne wereld bij te benen. Progressieve denominaties erkennen het feit van de evolutie en worden steeds relevanter in een veranderende wereld. Maar dat zorgt niet voor spannend nieuws. Het virus van het fundamentalistische christendom krijgt het leeuwendeel van de persaandacht. Al wordt het vaak verkocht als de ware religie van liefde en verdraagzaamheid, innerlijk is het een vernietigende kracht die verdeeldheid veroorzaakt, moedwillige onwetendheid bevordert en intellectuele groei vertraagt. Gebroken gezinnen, verwoeste levens en vernietigde vriendschappen zijn het gevolg van de infectie met fundamentalistische religie.
Ik hoop dat op een dag rede en rationaliteit mogen zegevieren en de infectie, waar onze samenleving aan lijdt als gevolg van het virus van de fundamentalistische religie, zal worden uitgeroeid. Alleen door geesten die bevrijd zijn van superstitie, angst en irrationele overtuigingen in niet bestaande goden en mythologische redders kan onze samenleving haar potentieel realiseren.
De opkomst van het atheïsme op de planeet Aarde maakt het voortbestaan van een fundamentalistische religieuze overtuiging in onze postmoderne wereld problematisch. Religieuze apologetiek stagneert. Net als een virus dat zijn levensduur heeft bereikt, verliest de meme van het fundamentalisme zijn vermogen om te repliceren. Het wordt verzwakt, omdat er geen nieuwe ontdekkingen of inzichten waren sinds de heiligverklaring van de bijbelse teksten. Er zijn alleen verschillende interpretaties door de eeuwen heen, maar onze goden zwijgen al een millennium lang. Religie wordt verlaten en terwijl de meme misschien in stervensnood is, kan die doodsstrijd zeer destructief zijn, zoals blijkt uit de opkomst van het terrorisme.

2. Het citaat
Vandaag weer een citaat van de Amerikaanse president Thomas Jefferson.
Jefferson zei:

Stel het bestaan van God maar stoutmoedig in vraag. Als Hij bestaat, dan zal Hij de rede boven de blinde angst verkiezen.

Tot de volgende keer.