De gesel van Darwin

Podcast: Download

Goeiedag, het is vandaag zondag 6 juni 2010, ik ben Jozef Van Giel en dit is de 57ste aflevering van deze podcast. Vandaag lees ik een stuk voor uit het boek “de gesel van Darwin” van Mathieu Snykers. Ik heb deze tekst van de auteur zelf gekregen en ik mocht het publiceren. Hopelijk zet het je aan om het boek te kopen en te lezen. Ik heb het nog niet gelezen, maar het is één van mijn volgende boeken in mijn lijst.

Klimaatverandering is maar een waarschuwing

Mathieu Snykers

De klimaatwijziging krijgt veel aandacht. Dat is niet meer dan normaal, want er gaat een grote potentiële dreiging van uit. Maar de voorgestelde maatregelen zijn onvoldoende om te komen tot echte duurzaamheid. Daarvoor moet het psychologische mechanisme dat aan de basis ligt van de problemen waarmee onze aarde af te rekenen heeft, worden aangepakt. Het is een combinatie van een uit de hand gelopen statuszucht en bezitsdrang, van de nabootsing van leiders die ons in feite het verkeerde voorbeeld voorspiegelden en omgevingsomstandigheden zoals de standensamenleving en bevolkingsdruk die de strijd aanwakkeren om de middelen van onze planeet versneld op te souperen.
Voor de oorzaak van de moeilijkheden waarmee we nu op aarde kampen moeten we ongeveer 10000 jaar teruggaan, tot de neolithische revolutie. Toen heeft een nomadenbestaan in egalitaire samenlevingen geleidelijk aan plaats moeten maken voor een sedentair bestaan in standensamenlevingen. Met de beheersing van de landbouw slaagde de mens erin voedseloverschotten te produceren die hij kon opslaan omdat hij sedentair was gaan leven. Voordien, in het nomadenbestaan, was zijn bezit beperkt tot wat hij kon meedragen wanneer hij zich verplaatste van de ene verblijfplaats naar de andere. Anders gezegd, bezit was toen eerder een last dan een voordeel.

Wie in de sedentaire samenlevingen over reserves beschikte verwierf macht en aanzien, want in tijden van schaarste moest de overgrote meerderheid van het volk bij de have’s komen aankloppen om eten te krijgen. Aanzien betekent status. Status is een bijproduct van de seksuele selectie dat de aantrekking tussen partners regelt. Bezit, dat een nieuwe bron werd van status, werd zo een fitnessindicator van de seksuele selectie. Zo een indicator kleeft aan dingen waarvan de mens de indruk heeft dat ze hem helpen om te overleven. Het is een heel belangrijk element om een geschikte partner te vinden. Zo werd de mannelijke pauwenstaart een fitnessindicator van de pauwen. Hij gaf daarmee aan het wijfje het signaal dat hij over veel kracht moest beschikken, gezien hij kon overleven met zo een lompe staart en dus een geschikte vader moest zijn voor de nazaten.
Bezit beperkte zich niet tot wat graan en levensmiddelen. Al snel breidde het zich uit tot andere producten, want rond bezit als fitnessindicator ontwikkelde zich een zelfversterkend proces waarbij de mens progressief meer vernieuwingen bedacht die kwamen meedingen met bestaande producten om de status te verhogen. Pottenbakken en het bewerken van koper, zilver, goud, brons en ijzer, passeerden al vroeg de revue. Dat zelfversterkend proces dreef de darwinistische strijd op en, in de termen van Richard Dawkins, ontstond er een geweldige toename van memen, de bedenksels van de mensen die cultuur voortbrengen. Het is net die explosie die voor het overweldigend succes heeft gezorgd van bezit als fitnessindicator en daardoor de grootste invloed kreeg op het verdere verloop van de geschiedenis.

Bezit leidde tot een standenverschil en zo tot de standensamenleving, een samenleving waarin de leiders bezit en macht monopoliseerden en het volk gebruikten om hun eigen doelstellingen te realiseren. Dat heeft geleid tot een aarde die bezaaid is met relieken van de ziekelijke statusdrang van de leiders, die de symbolen zijn geworden van wat we beschaving hebben genoemd.
De standensamenleving was een ideaal kader voor statuszucht want ze kreeg een structuur ingebouwd met een laddersysteem waarlangs men kon opklimmen naar een hogere status. Zo werd de standensamenleving de ideale omgeving voor een statusgedomineerde samenleving. Ze is zo stabiel gebleven, dat ze sinds haar ontstaan de dominante soort samenleving is geworden. Alle pogingen om ze omver te werpen mislukten. Wie dat wilde doen, verdreef enkel de leiders van hun machtsposities maar vernietigde niet de bestaande structuur. De posities werden gewoonweg ingenomen door andere personen, met het behoud van de bestaande structuur.
Het belang dat bezit verwierf kreeg nog bijkomende hulp van een aantal instrumenten die bezit nog meer concentreerden. De krijgsmacht werd verder uitgebouwd om het bezit van andere regio’s te bemachtigen en om het eigen bezit ven de leiders te beschermen, zowel tegen de gretige handen uit andere staten als tegen die van het eigen volk. Gedurende duizenden jaren was de krijgsmacht het belangrijkste instrument om rijkdom te vergaren. Gedurende duizenden jaren bleven bezit en status daardoor het voorrecht van de leiders. We moeten wachten tot de industriële revolutie en het democratiseringsproces alvorens ook het gewone volk geleidelijk aan toegang kreeg tot bezit en status. De roep naar gelijkheid van de verlichting, die even voordien vooruitgang boekte, stimuleerde die ontwikkeling. Het fundamentele proces van mimesis, waarbij de personen op een lagere rang hun leiders proberen na te bootsen, kon zich realiseren. Het gewone volk kon dankzij die nieuwe ontwikkelingen eindelijk een beetje de gelijke worden van de leiders. Het resultaat liet niet lang op zich wachten. Status ging een steeds belangrijkere rol spelen waardoor we nu in een narcistische samenleving zijn beland, een samenleving waar de status die aan een voorwerp kleeft belangrijker is geworden dan het nut ervan.
Maar dat is bijlange niet het ergste. Een nieuw instrument, de economie, ontwikkelde zich. Het verdrong geleidelijk aan de krijgsmacht van de eerste plaats om bezit te vergaren. Samen werden ze een heel krachtig duo. De economie stelde zich niet tevreden met het invullen van de behoeften van de mensen. Ze kon veel meer armslag verwerven door zelf behoeften te scheppen die de mensen in feite niet nodig hadden. Ze schiep een groot aantal zelfversterkende processen die de concurrentie opdreven, waardoor steeds meer van onze aarde werd vereist en het welzijn steeds verder in de verdrukking kwam. Het gevolg was een exponentiële groei van het verbruik van de middelen van onze aarde, van afvalproductie en van het bevolkingsaantal.

Elke fitnessindicator ontwikkelt zijn eigen dynamiek. De werking van een fitnessindicator kan worden vergeleken met een auto. Zodra de auto gestart is, blijft hij automatisch verder draaien tot de brandstof op is. Zo zal ook de fitnessindicator actief blijven tot de omgeving hem niet langer de nodige middelen kan leveren. De pauwenstaart bleef groeien tot hij een te grote handicap werd en het een te gemakkelijke prooi werd voor roofdieren. Bezit is al heel lang een belangrijke fitnessindicator gebleven. Tot dusver kon de omgeving voldoende middelen leveren voor het in stand houden van de verspilzucht en voor het scheppen van vernieuwingen. Daarin is nu verandering aan het komen. Onze beschaving is een energiebeschaving en de gemakkelijkste energiebronnen zoals aardolie en aardgas zien hun uitputting naderen. De aardatmosfeer geraakt danig vervuild dat we nu tegen een klimaatwijziging aankijken. Dat zijn duidelijke signalen dat we te veel vergen van onze omgeving. Het proces rond bezit als fitnessindicator komt daardoor onder druk te staan. De reserves geraken uitgeput, maar het aantal personen dat aanspraak maakt op die reserves, groeit nog steeds aan, wat de strijd voor wat er nog rest automatisch opvoert. De geschiedenis leert ons dat een degelijke toestand heel veel sociale onrust met zich meebrengt en tot catastrofale gevolgen kan leiden. Zo gezien is de klimaatwijziging een waarschuwingssignaal en we doen er best aan het ernstig te nemen.

In lijn met de vooruitgangsgedachten menen de meeste van de huidige leiders echter dat het voldoende is nieuwe technologieën te ontwikkelen om uit de problemen te geraken. Dat is een erg kortzichtig denken waarmee we enkel wat ruimte scheppen tot de volgende crisis. Om gepast te reageren moeten we ons eerst ervan bewust worden dat een verborgen motivator ons gedrag stuurt naar een gulzigheid die ons nu fataal dreigt te worden. Het is een motivator die geworteld ligt in de voornaamste drijfveer van ons gedrag, namelijk het voortplantingsproces. Niet verwonderlijk dat hij zo krachtig is. Maar hij werkt verdoken en daarom ontsnapt hij aan onze aandacht.
Het is haast niet te vatten dat iets zo banaal als een koppeling van status aan bezit en de nabootsing van de leiders tot de problemen kan leiden waarmee we nu geconfronteerd worden. Het is ook onwaarschijnlijk dat we ons gedrag in feite maar door een nieuwe vooruitgangsgedachte gericht op duurzaamheid moeten laten leiden om tot een oplossing te komen, maar dat we daar niet in slagen.

Het citaat

Het citaat van vandaag komt van Douglas Adams.
In het boek “the hitchhikers guide to the galaxy” introduceert hij op een bepaald ogenblik de president van de Melkweg. Typisch voor de stijl van Adams gaat hij de onderwerpen uit zijn boek op een bepaald ogenblik tot in het absurde toe analyseren. Over het presidentschap liet hij zich ontvallen:

Iedereen die in staat is om zichzelf tot president te laten promoveren, zou in geen geval mogen toegelaten worden tot de job.
Tot de volgende keer.