Enkele dagen na de herdenking van Auschwitz heeft theoloog Stefan Paas in een tafelgesprek concentratiekampen in verband gebracht met atheïsme. In het programma Knevel & Van den Brink vertelde Paas tegenover atheïst Herman Philipse: “Het atheïsme, ik wil er niet alles onder noemen, maar we hebben wel een paar concentratiekampen gezien in de twintigste eeuw.” Wat is er waar van de uitspraak van Paas?

De twintigste eeuw heeft behoorlijk wat concentratiekampen gekend zoals de nazikampen, de sovjetkampen, en de strafkampen in China en Noord-Korea. Vijanden en tegenstanders en dissidenten werden naar deze kampen afgevoerd. Om ze gevangen te houden, of om ze zonder zichtbaar geweld te laten ‘verdwijnen’. In het verleden is veelvuldig gepoogd een link te leggen tussen atheïsme en gruweldaden onder de nationaal-socialistische en communistische regimes. Deze vergelijking gaat op meerdere punten mank.

Theïsme en atheïsme beantwoorden slechts de vraag of er een god bestaat, en zijn geen invulling op de vraag hoe de samenleving dient te functioneren. Een bepaalde godsdienst kan uiteraard een invulling geven aan een ideologie. Maar atheïsme, kent geen godsdienst en kan daarom niet veel meer zijn dan een grondslag voor een bepaalde ideologie, zoals bij het communisme. Het is dan ook niet verwonderlijk dat onder communistische regimes, niet louter theïsten –ongeacht welke godsdienst ze aanhingen– werden gedeporteerd, maar ook voorvechters van het kapitalisme, ongeacht of ze al dan niet gelovig waren.

Communisme en Atheïsme

Het is niet te ontkennen dat communisme meestal atheïstisch is. Het communisme van Karl Marx zag religie als vertroebelende bril waardoor de mens een vals bewustzijn had van de wereld zoals die was.[1][2] Deze kijk op religie was slechts een deel van de ideale wereld zoals Marx die zag. Zo had hij bijvoorbeeld ook minachting voor het kapitalisme. Atheïsme gaat vaak samen met communisme; maar is zelf niet communistisch. Atheïsme beperkt zich enkel en alleen tot de vraag of er een god bestaat.

Atheïsme leidt ook niet onherroepelijk tot communistische standpunten. [3] Het is wel zo dat (voormalig-) communistische staten vaak een minder religieuze bevolking hebben. Maar Europese landen die een relatief grotere atheïstische bevolking kennen dan Nederland (Tsjechië, Estland, Zweden, Noorwegen, Frankrijk en Denemarken) zijn niet bepaald communistisch [4]. Wie beweert dat atheïsme tot een communistisch wereldbeeld leidt heeft bij het zien van deze gegevens dan veel uit te leggen. Evenmin kan ook niet gezegd worden dat atheïstische landen fascistischer, of nationaal-socialistischer zijn dan andere Europese landen. Sterker, in het Duitsland onder Hitler was zeker 95% van de bevolking gelovig.

Ideologie en geweld

Theïstische of atheïstische bewegingen hoeven niet noodzakelijk tot geweld te leiden. Een van de meest vreedzame theïstische bewegingen is het Jaïnisme. En stel aan de andere kant boeddhisme, of atheïstisch humanisme [5]. Deze drie keuren geweld op ideologische grond af. Hoe verdraagzaam men is ten opzichte van anderen is vooral ingebakken in de ideologie. Dit in contrast met ideologieën die een groot onderscheid maken tussen verschillende mensen, en daarbij een basis geven om geweld te vergoelijken in plaats van die af te keuren. Dit kan het communistische geweld goed verklaren. Karl Marx geloofde namelijk dat geen enkele grote revolutie zonder bloedvergieten kon gebeuren. [6] Vooral Stalin heeft dit uitgebuit ter vergoelijking van het geweld om de communistische ideologie na te streven. Net als theïsme kan atheïsme dus een van de grondslagen zijn voor een ideologie, maar het is hoofdzakelijk de ideologie die aangeeft op welke manier dit ideaal bereikt kan worden.

Hitler en Atheïsme

Het beleid onder Hitler was zeker de atheïsten niet goedgezind. De meeste groepen atheïsten en vrijdenkers werden verboden onder zijn regime, behalve de nazistische groepen.[7] In zijn toespraken haalde hij aan dat mensen geloof nodig hebben, en dat er daarom hard opgetreden werd tegen atheïstische bewegingen.[8]

Hitler was zelf van huis uit een rooms-katholiek en staat als dusdanig nog altijd ingeschreven bij de Kerkelijke registers. De katholieke kerk heeft hem nooit geëxcommuniceerd. In zijn Mein Kampf schrijft Hitler “Heden ten dagen geloof ik dat ik handel in overeenstemming met de wil van God Almachtig, door mijzelf te verdedigen tegen de Joden, ik vecht voor het werk van de Heer.”[9]

Wat betreft secularisme was Hitler ambivalent. Onderzoek naar de werken van Hitler wijst er op dat hij niet wilde dat het gezag bij een instituut van georganiseerd geloof lag, maar in handen was van staat. Tegelijkertijd vond Hitler dat seculiere scholen nooit getolereerd konden worden, “omdat deze scholen geen religieuze instructie meegeven en een algemene morele instructie zonder een religieuze grond een luchtkasteel is”. Dit geeft aan dat Hitler wel voorstander was van machtenscheiding, maar daarnaast godsdienst belangrijk vond bij de vorming van kinderen.[10]

Hitler vond geloof belangrijk, maar er was één iets wat voor Hitler nog belangrijker was. In Mein Kampf schrijft hij: “het maakt niet uit welke van de twee de ander overwint, de katholiek of de protestant. Maar het maak uit of de Arische mens overleeft of verdwijnt.”[11]

Kenmerkend voor Hitler’s regime is het geloof in de superioriteit van het ‘Arische ras’ en een uitgesproken haat jegens de Joden. Hoewel veel mensen dit wel denken, bevonden niet enkel Joden zich in de kampen. Ook vele Roma, communisten, Jehova’s Getuigen, homoseksuelen, mentaal zieken en andere tegenstanders van de nazi’s werden gedeporteerd. Zowel gelovigen als niet gelovigen kwamen terecht in de kampen.

Kwamen de nazikampen onder het bevel van Hitler voort uit het atheïsme, of een strijd tegen religie? Die conclusie kan niet gemaakt worden. De nazikampen kunnen net zo min gezien worden als een voorbeeld van theïsme als van atheïsme. Of zoals een kritische denker zal opmerken: het feit dat Hitler vegetariër was, maakt de nazikampen geen voorbeeld van vegetarisme.

Dus…

Deze analyse is uiteraard veel te kort om alle nuances tot zijn recht te laten komen. Wel geeft het aan dat gruwelijkheden niet zomaar aan atheïsme of theïsme toe te schrijven zijn. Zelfs niet als het gaat om atheïstische regimes. De ideologie blijkt doorgaans iets anders voor te stellen dan enkel en alleen atheïsme. De ideologie, anders dan de atheïstische grondslag, zal beschrijven hoe tolerant men omgaat met de opgevatte verschillen. En uiteindelijk zijn het de mensen die aan de touwtjes trekken degenen die de beslissingen maken.

Wie atheïsme voor de concentratiekampen verantwoordelijk wil houden, heeft nog een lange weg voor zich liggen om dit aan te tonen.

Opmerking Stefan Paas op 38m45s.