Podcast: Download
Het is zo goed als ondenkbaar om je in te beelden dat je niet meer bestaat, dat je dood bent. Het lijkt ongelofelijk dat je niet op één of andere manier toch nog voort leeft nadat je lichaam overleden is. De notie van het bestaan van de ziel is zo alomtegenwoordig. En ondertussen zijn er allerlei onderzoeken die het bestaan van die ziel lijken te bevestigen. Of toch niet?
Enkele maanden geleden nam een jeugdvriendin weer contact met me op… via Facebook… na bijna veertig jaar. In die tijd babbelden we veel over filosofie, de zin van het leven en meer van dat soort zaken. Na die bijna veertig jaar stilte waren we al snel opnieuw op dreef. En ze vroeg me of ik geloofde dat er een ziel bestaat. Toen we elkaar als pubers ontmoetten was ik er stellig van overtuigd dat we een ziel hebben. Zij ook. Ik heb nog heftige discussies over gevoerd met andere mensen die geloofden dat de ziel niet bestond. Nu denk ik niet dat de ziel bestaat. Toen ik haar wou uitleggen waarom ik dat niet meer geloofde, besefte ik dat mijn betoog niet zo eenvoudig en kort gevoerd kan worden en dus heb ik haar beloofd om er een podcastaflevering over te maken.
Hier komt het.
Toen we hierover begonnen te praten, was ik toevallig net begonnen met het lezen van het boek “Anesthesia and the soul” van de Nederlandse anesthesist Gerald Woerlee. Ik had het boek via de website van Skepsis gevonden. Woerlee is lid van Skepsis. Het boek is trouwens gratis te downloaden op zijn website. De link vinden jullie op de website van deze aflevering.
Het is een zeer interessant boek en het spreekt voor zich dat ik in deze aflevering regelmatig verwijs naar dat boek. Maar ik wil er hier nog enkele andere zaken aan toevoegen.
Woerlee begint in zijn boek met systematisch te analyseren wat bedoeld wordt met “ziel”. Meer specifiek gaat hij op zoek naar de ziel zoals die beschreven wordt in religieuze boeken zoals de Bijbel, de Koran of de Veda’s. Op basis daarvan beschrijft hij een aantal eigenschappen van de ziel.
Ja, wat is dat eigenlijk, een ziel? Iedereen heeft het gevoel dat hij een ziel heeft. Een soort bewustzijn dat ergens in je lichaam zit, maar toch los staat van je lichaam. En het lijkt zo voor de hand liggend dat die blijft bestaan als je lichaam er niet meer is. Het “ik-gevoel”. Ik heb het er altijd lastig mee gehad om dat niet te geloven. Het is zo intuïtief. Maar door me te verdiepen in skepticisme, de werking van het brein en drogredeneringen besef ik dat je intuïtie het niet altijd bij het rechte eind heeft. Het is belangrijk om dieper te graven en niet te blijven steken bij “iets mysterieus dat we nooit zullen begrijpen”.
Het idee van het bestaan van een ziel is al erg oud. Het denken erover kwam op een hoogtepunt met René Descartes, naar wiens ideeën de term dualisme verwijst. Descartes dacht zelfs te weten waar de immateriële ziel zich bevond, in de epifyse. Daar kreeg ze door de zintuigen en hersenen een representatie van de wereld voorgeschoteld. Daniel Dennett noemde het idee dat er een ziel in de hersenen zou huizen dan ook toepasselijk het Cartesiaans theater. Hij stelde dit voor als een soort kraanbestuurder die in het hoofd zit en het lichaam bestuurt. Maar… wie bestuurt dan de kraanbestuurder?
De religies geven aan dat de ziel verder leeft wanneer het lichaam is afgestorven. Dat ding dat het ‘ik-besef’ heeft leeft verder na de dood. Dat lijkt mij zo voor de hand liggend, want ik kan me onmogelijk inbeelden dat de wereld en het heelal gewoon blijven verder bestaan op het moment dat ik niet meer besta. Ik kan me eigenlijk geen wereld inbeelden waarin ik niet besta. Het probleem is dat door je zoiets te proberen in te beelden je jezelf al in dat beeld zet als imaginaire observator. Het niet bestaan van die ‘ik’ is niet intuïtief.
De ziel is ook immaterieel, want ze kan het lichaam zomaar verlaten bij de dood en dwars door betonnen muren verdwijnen. Bovendien zou ze niet eeuwig zijn als ze materieel was. Ze is onzichtbaar, want er heeft nog nooit iemand een ziel zien ontsnappen uit een lijk.
Dat ‘ik-gevoel’ of bewustzijn hoeft natuurlijk geen immateriële ziel te zijn. Het kan perfect het product van onze hersenen zijn. Daar zit het verschil tussen bewustzijn en ziel. Momenteel ben ik het boek ‘Who’s in charge’ van Michael Gazzaniga aan het lezen en hij bespreekt er het fenomeen van het bewustzijn vanuit zijn onderzoek als neurowetenschapper. Ik ga daar verder nog op in.
Maar als je nu dieper graaft, wat is dat ‘ik-besef’? Het eerste dat je naar voor kan brengen zijn herinneringen, zelfbeelden, ervaringen… Ook als je de religieuze boeken bekijkt, moet je tot de conclusie komen dat de ziel een geheugen moet hebben. Als dat niet zo was, dan zou een straf of beloning na de dood zinloos zijn. Bovendien zal de god in kwestie steeds oordelen op basis van hoe iemand zijn leven geleid heeft. In religies die in reïncarnatie geloven reïncarneer je in een ander wezen op basis van hoe je je vorige leven hebt geleid, maar als het geheugen dan volledig gewist wordt, hoe kan je daar dan lessen uit trekken?
Stel nu dat de mens een ziel heeft, dan moet je de vraag beantwoorden of dieren ook een ziel hebben. Hedendaagse mensen zullen meestal positief antwoorden op deze vraag, maar dat is lang niet zo geweest. Tot enkele eeuwen geleden ging men ervan uit dat dieren geen ziel hadden. Tot de 19de eeuw ging men er zelfs vanuit dat negers – zo werden toen mensen met een donkere huidskleur uit Afrika genoemd – ook geen ziel hebben. Er is zelfs ooit een pauselijk conclaaf geweest waarin gediscuteerd werd of een vrouw wel een ziel heeft. Een begrip van de evolutietheorie maakt het sinds Darwin lastig om te denken dat alleen de mens een ziel zou hebben en andere dieren niet.
Maar als dieren een ziel hebben… Alle dieren, of enkel de zoogdieren? Misschien ook vogels, want die zijn intelligent. Weekdieren niet, maar octopussen misschien weer wel? Waar trek je de grens tussen dieren die door een ziel bewoond worden en dieren die niet door een ziel bewoond worden? Of worden ze allemaal door een ziel bewoond zoals de hindoes denken? En ook planten? Zelfs voorwerpen, zoals verschillende animistische religies denken?
Als een mens, of meer algemeen, een levend wezen door een ziel bewoond wordt, wanneer trekt die ziel dan in dat lichaam in? Bij de conceptie? Bij de geboorte? Ergens er tussenin?
Als de ziel in het lichaam intrekt bij de conceptie, dan hebben we een probleem met eeneiige tweelingen. Want die beginnen eerst als een bevruchte eicel, waarbij na een tijdje de vrucht gaat splitsen in twee individuen. Maar hoe zit dat dan met die ziel? Kiest die voor één van beide individuen? En wat gebeurt er dan met de andere, wordt die zielloos geboren, of komt er alsnog halsoverkop een tweede ziel die zich in het tweede individu nestelt? Of ontstaat een eeneiige tweeling net omdat er twee zielen in die bevruchte eicel gekropen zijn en dan ruzie gemaakt hebben waarna ze beslisten om elk de helft van de tot dan toe gesplitste cellen voor zich te nemen?
Er zijn zo nog enkele problemen. Zoals ik in eerdere afleveringen al vertelde, deden Michael Gazzaniga en zijn promotor Roger Sperry onderzoek naar split brain patiënten. Halfweg de twintigste eeuw werden mensen met een zeer ernstige vorm van epilepsie behandeld door het operatief doorsnijden van het corpus callosum, de hersenbalk. De hersenbalk is een bundel zenuwen die de linker- en de rechterhersenhelft met elkaar verbinden en op die manier zorgt voor de communicatie tussen beide hersenhelften. Deze ingreep was vrij effectief, de meeste patiënten waren verlost van de epilepsieaanvallen en het leek erop dat ze daarna tamelijk normaal konden functioneren.
Maar het onderzoek van Gazzaniga legde verschillende interessante zaken bloot waarover ik al in aflevering 341 sprak. Tijdens zijn tests stelde hij vast dat split brain patiënten twee onafhankelijke bewustzijns hebben. In elke hersenhelft één. Als dat de ziel is, betekent dat dan dat die ziel ook in twee gesneden is door de operatie. Als ze immaterieel is, hoe kan ze dan door een mes beïnvloed zijn. De situatie wordt nog ingewikkelder: als iemand sterft door een accident waarbij zijn hersenen in twee stukken uiteen vallen, gaan er dan twee zielen naar het hiernamaals? Wat als de hersenen tijdens zo’n accident in honderden stukken uiteengereten worden? Of telt het in dat geval niet? Of gaan de twee zielen die ontstonden tijdens de operatie van een split brain patiënt opnieuw in elkaar versmelten bij het overlijden van het lichaam?
En wanneer de ziel het lichaam na de dood verlaat, verlaat ze dan het lichaam als die van een oud mens? Welke leeftijd heeft die ziel dan?
Door de neurologie weten we hoe geheugen ontstaat in de hersenen. Heel eenvoudig uitgelegd worden er verbindingen gelegd tussen neuronen en naarmate men iets meer inoefent worden die verbindingen sterker. We weten ook, dankzij het onderzoek van onder andere Elisabeth Loftus , dat ons geheugen geen harde schijf is, maar een wirwar van associaties die niet altijd betrouwbaar zijn en waarin we veel gaten vullen met onze fantasie. Ik sprak al meerdere keren over haar onderzoek, onder andere in aflevering 262 en aflevering 30. We weten dat geheugen een materialistische eigenschap is van ons brein. Er is geen ziel nodig om ons iets te herinneren. Herinneringen hebben niets mysterieus meer, ingenieurs weten hoe ze geheugens moeten maken en die werken beter dan het menselijk geheugen. Maar als de ziel ook een geheugen heeft, hoe verhoudt die zich tot het geheugen in de hersenen? Is het een kopie die wordt meegenomen als je sterft? En zo ja, wat gaat er mee? Alles? Meer dan wat men zich aan het einde van het leven herinnert? Wat gebeurt er met dementerenden? Dementeert de ziel mee? Dementerende mensen verliezen hun geheugen, is die ziel dat geheugen dan ook kwijt?
Bevat een ziel ook het karakter en de persoonlijkheidskenmerken van iemand? Je zou denken van wel, want anders lijkt het onzinnig dat de ziel na de dood net daarop beoordeeld wordt. Maar er zijn mensen die als gevolg van een hersentrauma een totaal ander karakter krijgen, een ander mens worden. In aflevering 216 en aflevering 306 hoorde je al hoe een goede huisvader plots overgaat tot het vermoorden van zijn gezin en lukraak mensen begint neer te schieten op een plein als gevolg van een hersentumor. We hoorden er zelfs dat wanneer deze hersentumor verwijderd werd, de persoon weer normaal werd. Welke persoonlijkheid neemt zo iemand mee in zijn ziel?
Een belangrijk argument dat dikwijls wordt genoemd ten voordele van het bestaan van de ziel zijn bijna-doodervaringen (BDE, NDE, of Near Death Experiences) en lichaamsuittredingen (OBE, of Out of Body Experiences).
En daarover ga ik het in de volgende aflevering hebben.
Het citaat van vandaag komt van Voltaire.
Ze lijkt me erg toepasselijk op de recente Amerikaanse verkiezingen.
Voltaire zei:
Religie is een mythe die gebruikt wordt om het politieke bewustzijn van de massa te verslinden.
Hier kan je Anesthesia and the soul gratis downloaden als PDF of als EPUB.
Referenties in de tekst met [Woerlee pxxx] verwijzen naar het boek Anesthesia and the soul van Gerald Woerlee op de opgegeven pagina.
Referenties in de tekst met [Gazzaniga pxxx] verwijzen naar het boek Who’s in charge van Michael Gazzaniga op de opgegeven pagina.
In aflevering 341 sprak ik al over het onderzoek van Gazzaniga naar split brain patiënten.
In aflevering 262 en aflevering 30 sprak ik al over het false memory syndrome en het onderzoek van Elisabeth Loftus
Wat is het corpus callosum?
In aflevering 216 en aflevering 306 hoorde je al hoe een goede huisvader plots overgaat tot het vermoorden van zijn gezin en lukraak mensen op een plein neer te schieten als gevolg van een hersentumor.
Bijna dood ervaringen en lichaamsuittredingen volgens WikipediA.
Bij TMS of Transcranial Magnetic Stimulation wordt met een sterk magnetisch veld, niet destructief een gebied in de hersenen gestimuleerd. [Who’s in Charge, Gazzaniga, p121]
https://skepp.be/nl/gezondheid/bijna-doodervaring/bijna-doodervaringen-wetenschappelijk-verklaard
Slaapparalyse uitgelegd door Steven Novella.
Het Cotard- of “wandelend lijk”-syndroom : leven in de overtuiging dat ze al dood zijn.
De fundamentele attributiefout in aflevering 12.
Nog een tekst die uitlegt hoe bijna dood ervaringen ontstaan.
De vier opnames van de lezing van Johan Braeckman over leven na de dood:
https://www.kritischdenken.info/is-er-leven-na-de-dood-1/
https://www.kritischdenken.info/is-er-leven-na-de-dood-2/
https://www.kritischdenken.info/is-er-leven-na-de-dood-3/
https://www.kritischdenken.info/is-er-leven-na-de-dood-4/
En de opname waar hij daarover spreekt in de Nacht van de Vrijdenker.
Bedankt voor deze interessante podcast.
Ik was met name geraakt door de Voltaire quote “Religie is een mythe die gebruikt wordt om het politieke bewustzijn van de massa te verslinden.”.
Als kritisch denker ben ik benieuwd waar ik de bron dit citaat kan vinden? Dank u.
Dag Frank,
Bedankt voor jouw reactie. En dat is inderdaad een goede vraag van een kritische denker. Ik steek er normaal altijd werk in om de oorsprong te zoeken van de citaten en ze te vermelden in de referenties, maar van Voltaire heb ik zo’n 10 jaar geleden een heel lijstje verzameld en ik ben kwijt waar deze stond.
En nu vind ik het ook niet meer. Ik zoek er nog naar en als ik het niet vind zal ik ze door een ander vervangen.
Dag Jozef,
Bedankt voor uw antwoord. Het is een mooi citaat dat ook in de huidige tijden zeer tot mijn verbeelding spreekt. Dus wat mij betreft mag het citaat blijven staan. Ik was enkel benieuwd hoe Voltaire dit precies gezegd heeft om het te kunnen doorsturen aan een vriendin.
Nogmaals bedankt voor uw podcasts, waar ik al jarenlang met veel genoegen naar luister.
Heel mooie intro, en heel erg benieuwd naar het vervolg !!
wil nog iets toevoegen ; hoe komt het dan dat als je bijvoorbeeld iemand roept die wat verder van jou verwijderd staat en je roept : ‘he, jij daar’ en die persoon draait zich om en zegt en doet ‘wie, ik ?’ en draait zich om en legt steevast het hand op het hart, nooit op het voorhoofd. Snap je wat ik bedoel ? .. Dus, dat. A méditer 🙂
Dag Catherine,
Bedankt voor jouw reactie.
Het is me niet duidelijk wat het verband is met het al dan niet bestaan van de ziel, maar dat mensen spontaan hun hand op hun hart leggen bij een emotie is niet zo raar. Emoties kunnen het hartritme beïnvloeden. Daarom voelen mensen hun hart harder kloppen bij bepaalde emoties (angst, liefde, stress…) dan is het erg intuïtief om naar je hart te grijpen.
Voor de tijd van de anatomie dacht men dat intelligentie, denken en voelen allemaal in het hart zaten. Daarom ook dat Jezus dikwijls met zijn hart open wordt afgebeeld, christenen het “heilig hart” eren en de Azteken bij offerrituelen een levend hart uit een lichaam zouden halen. Maar dat betekent nog niet dat men gelijk had omdat dit intuïtief leek te kloppen. Sinds de anatomie weten we dat het hart niet meer dan een pomp is (dat je zelfs kan vervangen zonder dat de intellectuele en emotionele eigenschappen van de eigenaar veranderen) om bloed rond te laten stromen terwijl het denken en de emoties zich in de hersenen huizen.
Nog twee mogelijkheden:
– De aangesproken persoon wijst gewoon naar zichzelf.
– Iemand deed het ooit voor de eerste keer, iemand anders kopieerde dat gedrag en het verspreidde zich verder en verder. Het zou interessant zijn om te weten of het ook on andere culturen zo gaat.
Ik schiet in de lach bij de notie dat het zo moeilijk is om je in te beelden dat je niet meer bestaat. Waarom is dat zo moeilijk? Is het niet een beetje arrogant? Jezelf zo belangrijk denken dat je wel eeuwig moet zijn, lees: een eeuwige ziel hebben? Misschien is het een hulpmiddel om je af te vragen waar je dan was voordat je werd geboren. Toen was je er namelijk nog niet. Is er ook maar één serieuze aanwijzing dat we iets anders zijn dan een per definitie tijdelijk levend wezen? Hier een prachtig citaat van Brian Cox in zijn documentaire ‘Forces of nature’: “Life is just a temporary home to the immortal elements that build up the universe”. Misschien nog een hulpmiddel: we zijn allemaal onderdeel van het immense web van leven op deze bijzondere planeet, waarin elk leven kan ontstaan dankzij andere en vorige levens. En: we maken allemaal deel uit van een lange keten van generaties, voor ons – en hopelijk nog lang na ons, generaties waar we allemaal via genen en/of cultuur aan kunnen bijdragen. Mooi toch?
Dag Sanneke,
Bedankt voor jouw reactie.
Heb je verder gelezen dan de inleiding van deze tekst? Of de podcast volledig beluisterd?
Ik denk dat we het over veel meer eens zijn dan wat jouw reactie laat uitschijnen.
Jozef
Beste Jozef,
Ja zeker heb ik de hele podcast beluisterd. En mijn reactie was dan ook niet persoonlijk tegen jou bedoeld, maar bedoeld als bijdrage aan het gesprek over de vraag of er een ziel bestaat. Mijn excuses voor het misverstand. Ook ik kom regelmatig de overtuiging tegen dat we wel een ziel moeten hebben omdat het zo moeilijk voorstelbaar is er op enig moment niet meer te zijn.
Ik kijk uit naar de volgende afleveringen!
En veel dank voor de vele eerdere podcasts.
Dag Sanneke, geen probleem.
Inderdaad zelfde ervaring. Deel 2 is voor komende zondag.