Onverklaard, valse dichotomie, vals continuum en glijdende helling

De tekst van deze reeks is gebaseerd op een vertaling van een tekst van Steven Novella van “The Skeptics guide to the Universe”. De originele tekst heet “Logical fallacies” en je kan het vinden op hun website. Vanaf mijn website kan je een link vinden naar dat document.
Met dank aan Rik Delaet die de teksten nalas.

In de vorige aflevering besprak ik een aantal misvattingen die met onwetendheid te maken hebben. Vandaag hebben we het over enkele misvattingen die te maken hebben met het over vereenvoudigen van een probleem.

Momenteel onverklaard verwarren met onverklaarbaar

Het feit dat we op dit moment geen goede uitleg hebben voor een fenomeen, betekent nog niet dat het fenomeen voor altijd onverklaarbaar is, of dat het daarom de wetten van de natuur overtreedt of een paranormale uitleg nodig heeft. Een voorbeeld hiervan is de “God van de gaten” strategie van creationisten die elk door de evolutie onverklaard fenomeen als onverklaarbaar bestempelen en dus als een tussenkomst van God. De geschiedenis van de wetenschap heeft ons echter geleerd dat zelfs de meest onverzettelijke mysteries van de natuur uiteindelijk moeten wijken voor wetenschappelijk onderzoek.

Valse dichotomie

Deze misvatting bestaat erin dat men willekeurig een verzameling van vele mogelijkheden terugbrengt tot twee. Bijvoorbeeld, evolutie is niet mogelijk, dus moeten we gecreëerd zijn (veronderstelt dat dit de enige twee mogelijkheden zijn). In feite kan deze misvatting toegepast worden in gelijk welke voorbarige beperking van het aantal mogelijke verklaringen voor een fenomeen – niet noodzakelijk tot slechts twee mogelijkheden. UFO voorstanders bijvoorbeeld, zullen een waarneming dikwijls analyseren door te zeggen dat het object geen vliegtuig was, geen ballon, en geen hemellichaam, en bijgevolg was het een vliegende schotel. Ze limiteren de lijst van mogelijkheden tot een beperkt aantal gemakkelijk af te wijzen keuzes, en de gewenste keuze, terwijl ze vele andere mogelijkheden buiten beschouwing laten.
Deze misvatting kan ook gebruikt worden om een continuüm van variatie te vereenvoudigen tot twee zwart en wit keuzes. Bijvoorbeeld, wetenschap en pseudowetenschap zijn geen twee discrete entiteiten, maar de methodes en beweringen van deze twee pogingen tot het beschrijven van de realiteit, lopen over een continuüm van het ene extreem tot het andere.

In de politiek wordt deze misvatting dikwijls teruggevonden bij extreme groepen. Zo zullen kapitalistische partijen er dikwijls op wijzen hoe een communistisch regime leidt tot algemene armoede en de vooruitgang stopt. Communisten zullen wijzen op de excessen van het kapitalisme en de gevolgen ervan voor de gewone man en voor het milieu. Waarschijnlijk liggen de beste politieke echter ergens tussen beide modellen. In systemen waarbij een noodzakelijke controle bestaat, maar er tegelijk ook genoeg ruimte bestaat voor privé initiatieven.
Extremisten maken gemakshalve de opdeling tussen mensen op basis van bepaalde eigenschappen zoals bijvoorbeeld huidskleur. Ze delen graag op tussen zwarte en witte of bruine en witte, maar als je beter rondkijkt dan stel je vast dat er eigenlijk een continue variatie van huidskleuren bestaat en dat het in werkelijkheid onmogelijk is om een strikte scheiding tussen deze groepen te maken. Ook het nazi regime heeft ook moeten vaststellen dat het Arische ras eigenlijk niet bestaat.
De valse dichotomie wordt heel dikwijls gebruikt omdat we de neiging hebben om dingen te vereenvoudigen om er beter vat op te krijgen. Het bestaan van stereotypen is zo’n voorbeeld. Ik betrap er mezelf ook dikwijls op. Het opbouwen van stereotypen om zaken zoals bijvoorbeeld maatschappijen beter te begrijpen is op zich niet verkeerd. Het kan helpen om een cultuur beter te begrijpen, maar je mag niet uit het oog verliezen dat het maar een vereenvoudigd model is en je moet ook voortdurend open staan om je mening te herzien. Het is goed om te begrijpen hoe de culturen van bijvoorbeeld een Fransman en een Duitser in elkaar zitten als je met hen in contact komt in je professionele leven. Een Fransman zal tijdens een vergadering vriendelijk zijn en nooit tegenspreken, maar na de vergadering doet hij gewoon zijn goesting. Voor een Fransman worden de beslissingen namelijk voor de vergadering genomen. De vergadering zelf dient alleen om formeel te bekrachtigen. Een Duitser zal een zeer harde vergadering houden en zijn standpunten soms zelfs op een vrij agressieve manier verdedigen. Maar na de vergadering zal hij zich houden aan de gemaakte afspraken, zelfs als ze niet overeenkomen met zijn eigen standpunten. Dat zijn twee modellen die helpen om deze twee bevolkingsgroepen beter te begrijpen, maar het zijn stereotypen. Ik ken heel veel Fransmannen die zich wel aan de afspraken houden en ook veel Duitsers die steeds vriendelijk zijn in vergaderingen.

Vals continuüm

Dit komt neer op het idee dat, aangezien er geen duidelijke afbakening is tussen twee extremen, het verschil tussen de twee extremen niet echt van enige betekenis is. Er is een grijze zone tussen cultussen en religies, dus zijn ze eigenlijk hetzelfde. Deze misvatting is vooral belangrijk om de context van de geneeskunde te begrijpen, de meeste menselijke behandelingen variëren over een Gauss curve van variatie. “Ongezond” wordt dikwijls gedefinieerd als te ver naar één of ander extreem te gaan. De valse continuüm logische misvatting wordt dan soms gebruikt om te argumenteren dat deze extremen slechts een deel zijn van een continuüm en dus irrelevant zijn. Maar dat is hetzelfde als zeggen dat “klein” en “groot” geen betekenis hebben omdat de menselijke lengte een continuüm van variatie is. Bloeddruk is een goed voorbeeld. We kunnen op een zinvolle manier bloeddruk definiëren omdat het correleert met een verhoogd risico op bepaalde ziektes, zoals hartaanvallen, ondanks het feit dat “hoge bloeddruk” een bovengrens is van een continuüm van variatie.
Deze logische misvatting stelt voor een stuk het ongemak voor dat gebonden is aan het concept van een grijze zone tussen twee extremen. Maar zo’n grijze zones zijn meer regel dan uitzondering in deze complexe wereld.

In politiek correcte middens wordt kritiek op de islam nogal gemakkelijk afgedaan als racistisch of islamofoob. Ik denk dat er nochtans een essentieel verschil bestaat tussen een fascistische vorm van het catalogeren van moslims als minderwaardig, en iedereen wijzen op de gevaren van een doctrine die een groot aantal principes heeft die indruisen tegen de fundamentele rechten van de mens. Zo heb ik heel veel mensen tegengekomen die de Nederlandse politicus Geert Wilders als racistisch bestempelen omwille van zijn film “Fitna”. Ik vond dat, als je kritiek wil uiten op een film, je eerst moet zorgen dat je ze gezien hebt. Dus heb ik de moeite genomen om de film bij de publicatie onmiddellijk te downloaden zodat ik me een mening kon vormen. Het was voor mij allang duidelijk dat YouTube de film heel snel zou blokkeren. Dat is dan ook gebeurt. Een aantal alternatieve film sites, zoals “WikiLeak” hebben de film wel ter beschikking gesteld.
Ik heb de film dus bekeken. En ik heb niets racistisch gevonden in de film… Toch niet vanwege Wilders. De film bestaat uit een aaneenschakeling van beelden die uit het nieuws geknipt zijn en over de islam gaan. Telkens voor de scene toont hij een vers uit de koran die, toeval of niet, klinkt als een opdracht voor de actie die in de scène erachter getoond wordt. Volgens mij is dit niet echt racistisch. Naar mijn mening zijn racistische argumenten Ad Hominem argumenten. Zoals bijvoorbeeld in een toespraak spreken over de joden, maar het hebben over “zwijnen”. In de film zie je een imam die de joden zo noemt.
Mijn punt is dat men een vals continuüm veronderstelt tussen mensen die terecht kritiek geven op een leer en mensen die a priori tegen alles zijn wat vreemd is.
In dit voorbeeld kan je ook een argument van vroegere fout terugvinden. Sommige mensen zullen de film van Wilders niet willen aanvaarden omdat ze het niet eens zijn met zijn politieke opvattingen. Ik ken persoonlijk zijn politiek programma niet goed, maar dat zou geen rol mogen spelen in de beoordeling van zijn film.
Wilders is trouwens niet origineel met zijn film. Onder andere Theo Van Gogh heeft in zijn film Submission ook de immoraliteit van de islam aangeklaagd.
Noch een misvatting die je hier kan terug vinden is specifiek pleiten. Niemand heeft er problemen mee dat de katholieke kerk bekritiseerd wordt. Maar als de islam bekritiseerd wordt ligt het allemaal veel gevoeliger.

Glijdende helling

Deze logische misvatting is het betoog dat een persoon niet consistent of houdbaar is omdat het aanvaarden van een standpunt inhoudt dat het extreme van de positie ook aanvaard moet worden. Maar gematigde standpunten leiden niet noodzakelijk tot het afglijden naar het extreme. Er kunnen verantwoorde redenen zijn om gematigde standpunten te aanvaarden.
Bijvoorbeeld, mensen zoals Thomas Szasz, die geloven dat mentale ziekten niet bestaan betogen dat als we depressie als een ziekte classificeren, dat zal leiden tot regeringen die politiek protest classificeren als een mentale ziekte, omdat ze beiden mentale toestanden zijn. Dit glijdende helling argument verwaarloost de belangrijke verschillen tussen een stoornis van verzwakt gemoed en een politiek standpunt.

In het islamofobie debat wordt dikwijls vermanend verwezen naar de manier waarop Nazi Duitsland destijds de joden stigmatiseerde. Nochtans is het belangrijk dat gerechtvaardigde kritiek kan geuit worden. Als met die kritiek op een rationele manier wordt omgegaan en men steeds oplet niet te vervallen in ad hominem, dan zal men niet afglijden. Het is belangrijk om de kritiek te richten op het gedachtegoed en niet op de mensen die in dat gedachtegoed zijn opgegroeid. Dat is trouwens ook een essentieel verschil met de Nazi. Joden werden vervolgd omdat ze behoorden tot een bepaalde stamboom.
Het abortusdebat en het euthanasiedebat hebben ook te maken met deze misvatting. Tegenstanders gaan er soms van uit dat als we het legaliseren, er geen rem meer op staat. Nochtans zijn er situaties waarbij elk weldenkend mens voor abortus of euthanasie zou kiezen.

Het citaat van deze week komt van Baruch Spinoza. Spinoza was de zoon van een Joodse immigrant die van Portugal naar Nederland gevlucht was omwille van de Joden- en Islamvervolging. Spinoza wordt aanzien als één van de grootste filosofen die de verlichting hebben ingeluid. De afkomst van Spinoza is op zich een interessant feit dat aantoont dat vrijheid en rationaliteit zorgt voor vooruitgang, terwijl repressie zorgt voor stagnatie. Die vrijheid was er in de 17de eeuw in Nederland, terwijl de repressie bestond in onder andere het Iberisch schiereiland. Ook Descartes, die overigens veel correspondeerde met Spinoza, leefde in die tijd in Nederland. Nederland was toen echt een concentraat van inteligentia. Ook Christian Huygens, een grote astonoom leefde daar in die tijd. Hij was trouwens zeer lovend over de kwaliteit van de telescoop lenzen die Spinoza sleep. Spinoza was trouwens van beroep lenzenslijper.
Met Spinoza’s filosofische stelsel begint de traditie van het radicale denken. Hij was de eerste die het bestaan van wonderen en het bovennatuurlijke ter discussie stelde
Spinoza was ook een voortrekker in het pleidooi voor de volledige vrijheid van meningsuiting.
Spinoza zei:
“Daarom moet de vrijheid van oordelen nog veel eerder toegestaan worden, want die is waarlijk een deugd en kan niet onderdrukt worden” – Tractatus Theologico Politicus, Hoofdstuk 20 [alinea 10]

Tot de volgende keer.