Wat is kritisch denken?

Goeiedag, het is vandaag zondag 14 maart 2010, ik ben Jozef Van Giel en dit is de 50ste aflevering van deze podcast. Deze aflevering kwam tot stand mede dankzij Rik Delaet.

Deze podcast heet kritisch denken, maar wat is kritisch denken? En wat is het niet? Ik denk dat de eerste 10 afleveringen van deze podcast, die over hoe argumenteren en de logische misvattingen gingen, daar een goed beeld van geven en een aantal interessante technieken naar voor brengen voor kritisch denken. Maar misschien een beetje zwaar om zomaar iemand snel van antwoord te dienen en zijn interesse te wekken voor het onderwerp. Daarom heb ik een YouTube-filmpje gemaakt waarin we een poging doen om het begrip in ongeveer 7 minuten beter te illustreren. Dat filmpje kan je vinden in de scripts van deze aflevering. Het filmpje is gebaseerd op een Engelstalige YouTube film genaamd “Critical thinking”, dat gemaakt is door “QualiaSoup”. In deze aflevering hoor je de tekst van deze film. Als je ook de beelden wil zien zal je die op YouTube moeten bekijken.

Wat is Kritisch Denken?

Geef mensen een vis en ze hebben eten voor een dag. Leer hen vissen en ze hoeven nooit meer honger te lijden.

Zulke citaten herinneren ons eraan dat leervaardigheden onze zelfstandigheid in de hand werken. Nergens is dit meer waar dan voor kritisch denken. Leer de oplossing voor een bepaald probleem van buiten en je kan dát probleem de baas. Verbeter je kritisch denken en je geeft jezelf de werktuigen om zelf effectieve oplossingen te bedenken voor allerlei ongewone problemen. Kritisch denken is van toepassing op een hoop intellectuele vaardigheden en activiteiten voor het evalueren van informatie en om op een gedisciplineerde manier te leren denken. Als we proberen onze denkvaardigheid te onderzoeken en ons bewust worden van de problemen en de zwakheden ervan dan kunnen we onze denkprocessen verfijnen en informatie beter en meer algemeen inschatten. Daardoor kunnen we valse ideeën en ideologieën op een met betere argumenten weerleggen en verwerpen.

Kritisch denken betekent niet ‘veel denken’. Iemand kan een heleboel intellectuele energie steken in het verdedigen van een fout idee of een vraag die geherformuleerd moet worden vooraleer je die vraag goed kan begrijpen en correct kan beantwoorden. Als je nooit de mogelijkheid overweegt dat er in je benadering tekortkomingen of vooroordelen kunnen zitten dan ben je niet kritisch aan het denken. We moeten bereid zijn om ons denken te verbeteren om vooroordelen door onze cultuur en opvoeding te herkennen en te minimaliseren en om ons te laten leiden door kennis en bewijsmateriaal in overeenstemming met de werkelijkheid. Ook al botsen die met onze meest gekoesterde geloofspunten. Ja, als we kritisch gaan denken dan houden we ermee op geloof te koesteren. Maar moeten we bereid zijn om ze op te geven als kan aangetoond worden dat ze onvoldoende gefundeerd zijn. Kritische denkers zijn weetgierig. Ze zijn er altijd op uit om hun kijk op de wereld en hun kennis te verruimen. Ze zijn bereid om de inspanning te leveren om zichzelf te informeren over hun onderzoeksterrein. Ze zien in dat verklaringen echt moeten ‘verklaren’ en dat ze toetsbaar moeten zijn vooraleer je ze ernstig kan nemen en onderzoeken en hun aanvaardbaarheid wordt net bepaald door de mogelijke omstandigheden die ermee in tegenspraak zouden kunnen zijn. Kritisch denken houdt scepticisme in. Scepticisme betekent niet zomaar alle mogelijke ideeën onmiddellijk verwerpen zoals wel eens wordt gedacht. Het wil zeggen dat we nieuwe beweringen betwijfelen en ons oordeel opschorten. We aanvaarden dus geen beweringen op het goed vallen uit maar nemen eerst de tijd om ze beter te begrijpen en te onderzoeken welke manier van denken en welke mogelijke veronderstellingen en vooroordelen aan de basis van deze beweringen liggen.

Het denken achter feitelijke uitspraken moet gebaseerd zijn op een degelijke, consistente logica en niet op emoties en sociale druk omdat de waarheid ervan niet berust op de ermee gepaard gaande emotie of het feit dat ze door bepaalde sociale groepen worden geloofd. Zaken zijn niet waar omdat je graag zou willen dat ze waar zijn. Af en toe trachten sommigen ons ervan te overtuigen dat de rede waardeloos is, maar dat is een onhoudbare positie. Argumenteren tegen de rede komt neer op de tak afzagen waarop je zelf zit door gebruik te maken van de methode die je tracht te weerleggen. De rede speelt een essentiële rol in de beslissingen en beoordelingen die we maken op onze levensweg. Ook als ze voorbijgaand en triviaal zijn. Als een redenering gebrekkig is waardoor zal ons begrijpen dan verbeteren? Door de waarde van de rede op te geven of door in alle eerlijkheid de tekortkomingen ervan op te sporen? Een gebrek aan respect voor de rede of bewijsmateriaal of welke andere foute manier van denken ook zal onze capaciteit om kritisch te denken in de weg staan. Een van de grootste barrières om kritisch te denken is de neiging om complexe kwesties alleen maar in zwart-wit termen te behandelen. Als je maar twee mogelijkheden in overweging neemt terwijl er meerdere zijn dan heb je te maken met een valse dichotomie. Bewustzijn wordt bijvoorbeeld vaak voorgesteld als een iets eeuwig en onstoffelijk of als iets dat herleidbaar is tot hersenfuncties terwijl er in feite verschillende andere mogelijkheden zijn. Er zijn er die de mensen indelen in degenen die de evolutie accepteren en degenen die in specifieke goden geloven terwijl beide categorieën elkaar niet noodzakelijk uitsluiten. Als we in valse dichotomieën denken dan dreigen we de foutieve conclusies te trekken. Bijvoorbeeld Door te denken dat, als optie A vals is, optie B noodzakelijk waar moet zijn. Zo zullen we vaak andere mensen fout voorstellen door aan te nemen dat, als ze houding X niet aanhangen, zij noodzakelijk Y moeten aanhangen.

Zwart-witdenken weerspiegelt vaak een dieperliggende weerstand tegen het omgaan met de onzekerheid eigen aan complexiteit en afwezigheid van definitieve antwoorden. Het overhaast aanvaarden van foute conclusies omdat je niet tegen de onzekerheid van het niet weten kunt heeft niks met waarheid of weetgierigheid te maken maar alles met het vermijden van onprettige gevoelens. Een kritisch denker kan met onzekerheid leven, er de voorkeur aan gevend zich bewust te zijn van zijn eigen gebieden van onwetendheid en te wachten op degelijke informatie en op bewijsmateriaal gebaseerde antwoorden. Kritisch denken voorziet ons van de sleutels om onze eigen intellectuele onafhankelijkheid te ontsluiten waardoor we in staat zullen zijn om zelf problemen te gaan onderzoeken en op te lossen. Het verhindert ons om ons heil te zoeken in voorbarige conclusies, mystificatie en een weerzin om overgeleverde wijsheid, autoriteit en traditie in vraag te stellen. Het brengt ons tot intellectuele discipline, een heldere formulering van ideeën en een persoonlijke verantwoordelijkheid voor ons eigen denken. Gemeenschappen waarin individuen geneigd zijn om naar de beste kennis te zoeken en de rede toe te passen op alle terreinen en bereid zijn om fouten in hun eigen denken toe te geven en te corrigeren, zijn beter uitgerust om effectievere oplossingen te vinden voor de uitdagingen van het leven en het samenleven. Als we kritisch denken onderwijzen en aanmoedigen dan verrijken we individuele levens en investeren we in onze gezamenlijke toekomst.

Het citaat van vandaag komt van Edzard Ernst. Edzard Ernst is de eerste en enige hoogleraar in Complementaire en Alternatieve Geneeswijzen in Engeland die in een erkende universiteit zetelt. Hij scheef samen met Simon Singh het boek “trick or treat”. Het is naar aanleiding van een interview van Simon Singh over dit boek dat de vereniging van chiropractors Simon Singh vervolgden. Edzard Ernst zei:

Toen ik 17 jaar geleden aan de universiteit van Exeter mijn onderzoek als professor in de complementaire geneeswijzen begon, stond ik volledig open voor homeopathie. Ik werd gedurende vele jaren door een homeopathisch arts behandeld, mijn vader praktiseerde homeopathie en ik was mijn carrière begonnen in een homeopathisch hospitaal. Maar nu bestond mijn job erin wetenschap correct toe te passen op dit terrein. En dan moet men niet alleen open zijn, maar ook kritisch.

Uit zijn artikel No to homeopathy

De originele film: