Aspartaam – Waarheid versus Fictie

Goeiedag, het is vandaag zondag 19 december 2010, ik ben Jozef Van Giel en dit is de 74ste aflevering van deze podcast. De muziek is van Niek Lucassen.

De eerste keer in mijn leven dat ik hoorde over suikervervangers, was toen ik een tiener was en mijn vader terug kwam van bij de dokter met het verdict dat hij aan suikerziekte leed. Ik denk dat hij toen sacharine gebruikte. In die tijd las hij een artikel waaruit bleek dat ratten, die sacharine aten, kanker kregen. Mijn vader wuifde het weg met de woorden: “Ach, aan die ratten geven ze zo’n grote hoeveelheid dat je er als mens bijna een halve kilo per dag van zou moeten eten.” En deed er dan nog wat van in zijn koffie. Hij is ondertussen enkele jaren geleden overleden aan kanker.

Ik ken iemand die aan chronische migraine lijdt, en wel zo erg dat hij al jaren werkonbekwaam thuis zit. Die persoon had op het internet gelezen dat de recente “migraine” epidemie het gevolg is van het gebruik van aspartaam en dat bedrijven zoals Coca-Cola het bewust proberen stil te houden om geen schadeclaims te krijgen. Maar hoe zit dat eigenlijk echt in elkaar? Steven Novella — je weet wel, die neurochirurg van wie de lijst logische misvattingen komen van de eerste 10 afleveringen van deze podcast, en gastheer van de podcast The Skeptics Guide To The Universe — schreef daar onlangs een artikel over in de blog Science Based Medicine. Rik Delaet heeft het vertaald. Hier komt het.

Aspartaam – Waarheid versus Fictie, Steven Novella
Vertaling door Rik Delaet

Als je alles gelooft wat je leest op het internet dan lijkt het erop dat een chemische stof, gevonden in duizenden producten, een epidemie van ernstige neurologische en systemische ziekten zoals multiple sclerose en lupus veroorzaakt. De FDA, de bedrijven die het product maken en het “medisch-industrieel complex” zijn allemaal op de hoogte van de gevaren van deze chemische stof, maar zij verbergen de waarheid voor het publiek om hun bedrijfswinsten te beschermen en te voorkomen dat het vervelende papierwerk dat de waarheid zou aantonen wordt geopenbaard. Het enige sprankje hoop is een speciale groep van bloggers en anonieme e-mailkettingbriefauteurs die niet terugdeinzen om de waarheid aan het licht te brengen. Gewapend met het nieuwste anekdotisch bewijs, niet-geverifieerde speculatie en wetenschappelijk ongeloofwaardige beweringen, zijn ze al jaren onophoudelijk bezig over de gevaren van deze chemische stof. Niet afgeschrikt door de talloze studies gepubliceerd door het voedselkartel dat aantoont dat deze stof veilig is, blijven ze het publiek beschermen door het verspreiden van ongefundeerde angst en hysterie.

Hopelijk geloof je niet alles wat je leest op het internet en betrek je je wetenschappelijk nieuws niet via e-mailspam waarin het bovenstaande scenario een veel voorkomend thema is. Hoewel dit soort broodje-aapverhaal zich onder allerlei vormen presenteert, spreek ik hier specifiek over aspartaam – een kunstmatige zoetstof in gebruik sinds de vroege jaren 1980. Het idee dat aspartaam onveilig is circuleert al van in het begin en, zoals geruchten en verkeerde informatie de neiging hebben te doen, is angst voor aspartaam een eigen leven gaan leiden.

Ik ben vaak gevraagd naar mijn mening over de veiligheid van aspartaam. Voedingsdeskundigen raden de zoetstof vaak af, onder vermelding van de niet-geverifieerde bewering dat ze onveilig is. Ik kreeg onlangs een kettingbrief met de waarschuwing dat aspartaam MS kan veroorzaken (MS kan natuurlijk worden genezen door simpelweg aspartaam te vermijden!), en Snopes, een website die broodje aap verhalen verzamelt, deelt me mee dat deze bijzondere brief voor het eerst in 1998 verscheen.

Er zijn ook honderden websites gewijd aan het zwartmaken van dit veel gebruikte levensmiddelenadditief. Een website van Dr Janet Starr Hull (ze heeft een doctoraat in Voeding) geeft een antwoord op het meest recente rapport over de veiligheid van aspartaam door te schrijven:

“Ik zal het nieuws van de veiligheid van aspartaam nooit aanvaarden. Ik denk dat het een “zakenbeslissing” is om de onderzoeksresultaten dat aspartaam kanker, ernstige zenuwaandoeningen, geboorteafwijkingen en hersenonevenwichtigheid veroorzaakt in diskrediet te brengen of af te zwakken. Denk eens – kan je je de chaos al voorstellen, die zou ontstaan wanneer de waarheid van de gevaren van aspartaam aan het licht zouden komen. De FDA, de bedrijven en de medische gemeenschap (als ze echt iets waard is) zijn op de hoogte van die gevaren.”

De stelling “niets zal mij ooit overtuigen” is een teken aan de wand dat iemand een ideologisch standpunt, immuun voor bewijs of reden, aan het verdedigen is. Toegegeven, het kan een onhandige uitspraak zijn om te zeggen dat iets zeer onwaarschijnlijk is. Het zou heel moeilijk zijn om mij te overtuigen dat de aarde plat is – ik bedoel daarmee dat het bewijs, dat de aarde niet plat is, overweldigend is. Maar dat is niet wat Dr Hull zegt. Ze zegt specifiek dat ze enig bewijs, dat in strijd is met haar geloof dat aspartaam niet veilig is, van de hand wijst. Ze bedoelt eigenlijk dat elk dergelijk bewijs onderdeel is van een uitgebreide samenzwering.

Natuurlijk, verkoopt Dr Hull ook een aspartaam detox-kit, wat een cynisch persoon er zou toe brengen om te concluderen dat ze meer geeft om het verkopen van alternatieve gezondheidsproducten en het aanzwengelen van haar verkoop met wat ongefundeerde angst dan om wetenschappelijk bewijs.

Welk bewijs heeft ze voor een dergelijk complot? Het ‘argument van de uiteindelijke gevolgen’ logische drogreden of misvatting dat de grote industrie zou het niet willen is ook niet erg plausibel. Producten worden voortdurend van de markt gehaald als nieuw bewijsmateriaal erop wijst dat ze niet veilig zijn. Ook is de wettelijke aansprakelijkheid het ultieme veiligheidsnet voor de consument. Dergelijke rechtszaken hebben bedrijven tot faillissement gebracht, zelfs wanneer de beweringen fout bleken te zijn. Stel je maar voor dat ze waar waren. Kijk eens hoeveel de tabaksindustrie heeft moeten afdokken.

Nu beweer ik niet dat bedrijven altijd van goede burgerzin getuigen of er niet van zouden dromen af en toe wat vervelend bewijsmateriaal onder het tapijt te kunnen borstelen. Maar ik zeg dat een decennialange samenzwering van de industrie, de federale regelgevende agentschappen, de medische gemeenschap, meerdere onderzoeksinstellingen en individuele onderzoekers – alles onder de neus van de pers en advocaten op zoek naar grote collectieve-aanklachtrechtszaken – uiterst ongeloofwaardig is. Ik beweer ook dat we alle bewijselementen eerlijk moeten beoordelen, niet alleen dat bewijs dat we graag willen horen eruit halen en de rest van de hand wijzen.

Wat zegt het bewijsmateriaal over aspartaam? Een recent gepubliceerd overzicht van alle beschikbare gegevens, waaronder honderden studies, concludeerde:

“De studies leveren geen bewijs voor een verband tussen aspartaam en kanker in enig weefsel. Het bestaande bewijs laat zien dat aspartaam veilig is op het huidige niveau van verbruik als niet voedzame zoetstof.”

Meerdere onderzoeken, teruggaand tot 1985, concluderen hetzelfde. Sinds deze laatste herziening zijn er nog meer studies in verschillende landen (hoe groot is deze samenzwering wel?), waaruit geen verband blijkt tussen aspartaam en hersenkanker, en een gebrek aan correlatie tussen kunstmatige zoetstoffen en maag-, pancreas- en baarmoederslijmvlieskankers.

Net als bij al dergelijk onderzoek zit er ruis op de data (maar geen duidelijk signaal). Er is geen suggestie van systematisch bewijs dat aspartaam kanker, auto-immuunziekte, neurologische aandoeningen, diabetes of iets anders zou veroorzaken, wat zijn critici ook mogen beweren. De enige legitieme wetenschappelijke controverse die er is, is afkomstig uit de gegevens van dierproeven, vooral bij ratten. Hier is er wat bewijs voor een carcinogeen of genotoxisch (waardoor veranderingen in het DNA ontstaan) effect van aspartaam en vereist dit een zorgvuldige beoordeling. Sommige effecten, zoals een dosisafhankelijk effect op niertumoren, zijn specifiek voor ratten en niet over te dragen naar de mens. Andere studies worden geplaagd door aanzienlijke gebreken, zoals behoorlijke berekening van de doses (een groot probleem wanneer we proberen om doses te extrapoleren van ratten naar de mens). Nog anderen vertonen vlakke effecten zonder een dosis-respons-curve, wat suggereert dat een storende factor, en niet aspartaam, verantwoordelijk is voor alle waargenomen toename van tumoren.

De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) heeft bijvoorbeeld onlangs een onderzoek van 2005 door de Europese Ramazzini Stichting herzien. Aspartaam zou een toename van verschillende tumoren bij ratten te zien geven. Ze vonden meerdere noemenswaardige gebreken, zoals hierboven beschreven, en concludeerden:

“De gegevens over kwaadaardige tumoren leveren geen bewijs van een carcinogeen potentieel van aspartaam.”

Zoals ik al eerder heb opgemerkt – je moet de hele literatuur en niet één enkele studie interpreteren. De resultaten van één lab of één studie kunnen onjuist zijn. Als er decennialang honderden studies over een kwestie zijn gepubliceerd, hebben de belanghebbende critici er een hoop om hun keuze uit te maken. Dat is de reden waarom systematische reviews nodig zijn, en het is ook noodzakelijk om de sterke en zwakke punten van elk type onderzoek te begrijpen.

In dit geval vonden de studies geen risico op kanker door aspartaam bij de mens. Dierenstudies zijn problematisch en hebben gemengde resultaten, maar geen duidelijk bewijs van een risico op vorming van kankerweefsel.

Een aparte vraag is of aspartaam al dan niet hoofdpijn veroorzaakt bij sommige mensen. Terwijl er hierover niet veel specifieke gegevens bestaan, zijn er meldingen dat aspartaam migraine bij gevoelige mensen zou kunnen uitlokken. Migrainepatiënten hebben vaak meerdere levensmiddelen als ‘uitlokkers, en er is een lange lijst van voedingsmiddelen waarvan bekend is dat ze potentiële migraine-uitlokkers zijn. Dit is geen bewijs voor de toxiciteit. Dus, terwijl hard bewijs ontbreekt om aan te tonen dat aspartaam een hoofdpijnuitlokker is, is dit niet onaannemelijk en ook niet bijzonder zorgwekkend. Ik beveel patiënten met frequente hoofdpijn aan een hoofdpijndagboek bij te houden, in plaats van te vertrouwen op hun geheugen (en bevestigingsvooroordeel of ‘confirmation bias’) om echte verbanden op te sporen. Als er een duidelijk verband is tussen een potentiële uitlokker en hoofdpijn, vermijd dan die uitlokker.

Nog een andere, aparte vraag over kunstmatige zoetstoffen (niet alleen aspartaam) is of ze bijdragen aan overgewicht door invloed uit te oefenen op het verband dat hersenen leggen tussen zoetheid en calorieën. De theorie is dat het gebruik van nul-calorische zoetstoffen het verband tussen de sensatie van zoetheid met de calorie-inname verbreekt, zodat zoetheid zal leiden tot minder verzadiging, wat leidt tot stijging van de totale suikers en calorieverbruik.

De vraag naar het verband tussen aspartaam en gewichtsbeheersing is complex en kan benaderd worden vanuit vele invalshoeken. Hier is een recente evaluatie van het onderzoek. Op dit moment is de vraag grotendeels onbeantwoord. Het lijkt erop dat er geen significant metabool en geen aangetoond neuronaal effect is van kunstmatige zoetstoffen. Mensen die bewust light-frisdranken consumeren neigen ertoe om te overcompenseren door het consumeren van meer calorieën. Terwijl studies van de vervanging van aspartaam voor suiker op een geblindeerde manier aantonen dat de calorie-inname wordt verminderd, wat bijdraagt tot gewichtsverlies.

Uit wat ik heb gelezen blijkt uit het huidige overzicht van het beschikbare onderzoek dat het nuttigen van calorieën in dranken bijdraagt tot gewichtstoename en obesitas en helpen caloriearme dranken (ofwel water ofwel light-frisdranken met kunstmatige zoetstoffen) om de calorie-inname te verminderen en het gewicht te beheersen, maar is er een neiging om te overcompenseren door het verhogen van andere calorie-inname. Daarom lijkt het redelijk om kunstmatige zoetstoffen te gebruiken om calorie-inname via drank te verminderen, maar toch te letten op je totale calorie-inname (dus nee, aspartaam in je koffie betekent niet dat je die kaastaart mag eten).

Conclusie

Aspartaam is een intens bestudeerd levensmiddelenadditief met tientallen jaren van onderzoek waaruit blijkt dat het veilig is voor menselijke consumptie. Zoals verwacht is het onderzoek ingewikkeld wat het mogelijk maakt om ‘kersen te plukken’ en individuele studies te misinterpreteren met de bedoeling angst te zaaien. Maar de totaliteit van het onderzoek, beoordeeld door vele onafhankelijke agentschappen en panels van deskundigen, ondersteunt de veiligheid van aspartaam.

Een samenzwering om de risico’s van aspartaam te verbergen, blijft echter een populair broodje-aapverhaal op het internet dat waarschijnlijk niet vlug zal verdwijnen.

Ik denk dus niet dat het overlijden van mijn vader iets te maken heeft met die zoetstoffen. Er zijn zoveel andere zaken die hier ook kunnen meegespeeld hebben. En ik moet zeggen, het is altijd hard en te vroeg als je je vader verliest en dat was bij mij niet minder, maar hij had al een mooie leeftijd gehaald waarbij de kwalen die hij kreeg niet zo uitzonderlijk waren. En wat die migraine betreft, ik denk dat Novella de nagel op de kop slaat. Ik had van hem ook niet anders verwacht. Migraine en allergie zijn dingen die allerlei oorzaken kunnen hebben en het feit dat sommige mensen van bepaalde dingen migraine krijgen of er allergisch aan zijn, is geen argument om die stof te bannen. Ik ken veel mensen die allergisch zijn en allemaal aan iets anders: dierlijke eiwitten, schaaldieren maar geen vis, vis maar geen schaaldieren, melk, munt, noten, bepaalde granen, appels en zelfs alcohol. Je kan je inbeelden dat die laatste met oudejaarsavond altijd veel vrienden heeft die met hem willen gaan fuiven.
Wat migraine aangaat zijn er mensen die het krijgen van: te veel koffie, te weinig koffie, appelsienen, te veel suiker, te lang wachten met eten, te veel water te drinken, te weinig water te drinken, room, te veel slapen, te weinig slapen, te laat opstaan, ’s nachts wakker worden en natuurlijk ook alcohol. Maar dat is nog geen reden om al die producten te bannen. Het is een reden voor de patiënt om grondig uit te zoeken welke producten ze niet mogen nemen, voor allergie bestaan er goede testen, voor migraine is het dagboek misschien de beste methode. Maar voor de rest van de bevolking zijn die producten perfect.

Dara O’Briain heeft vroeger al eens een citaat geleverd. Je kan hem best omschrijven als een sceptische cabaretier. Dara O’Biain zei wanneer mensen hem aanschieten met ‘maar de wetenschap weet ook niet àlles…’:

Neen, maar dat betekent niet dat we de gaten in onze kennis zomaar naar eigen goeddunken mogen opvullen met onzin…

Tot de volgende keer.