Maar kunnen ze lijden?

De grote moraalfilosoof Jeremy Bentham, de grondlegger van het utilitarisme, deed de beroemde uitspraak: “De vraag is niet: ‘Kunnen ze redeneren?’, ook niet ‘Kunnen ze praten?’ maar ‘Kunnen ze lijden?'”

De grote moraalfilosoof Jeremy Bentham, de grondlegger van het utilitarisme, deed de beroemde uitspraak: “De vraag is niet: ‘Kunnen ze redeneren?’, ook niet ‘Kunnen ze praten?’ maar ‘Kunnen ze lijden?'” De meeste mensen snappen dat wel, maar toch vinden ze menselijke pijn erger dan pijn bij dieren, omdat ze vaag denken dat het nogal voor de hand ligt dat het vermogen om te lijden positief gecorreleerd moet zijn aan intellectuele capaciteiten. Planten kunnen niet denken en je moet al behoorlijk excentriek zijn om te geloven dat ze dat wel kunnen. Het is aannemelijk dat hetzelfde zou kunnen gelden voor regenwormen. Maar hoe zit het met koeien?Hoe zit het met honden? Ik vind het bijna onmogelijk om te geloven dat René Descartes, die niet bekend staat als een monster, zijn filosofische overtuiging dat alleen mensen een geest hebben zo extreem zou volhouden dat hij vrolijk een levend zoogdier op een plank zou binden en ontleden. Je zou denken dat hij, in weerwil van zijn filosofisch denken, de dieren het voordeel van de twijfel zou hebben gegund. Maar hij stond in een lange traditie van vivisectoren waaronder ook Galenus en Vesalius, en hij werd opgevolgd door William Harvey en vele anderen (zie hier waar dit beeld vandaan komt).
Hoe konden zij ermee leven om zoiets te doen: bijvoorbeeld een tegenworstelend, schreeuwend zoogdier met touwen vastbinden en zijn levende hart eruit snijden? Vermoedelijk geloofden zij wat later zou worden verwoord door Descartes: dat niet-menselijke dieren geen ziel hebben en geen pijn voelen.

De meesten van ons geloven vandaag dat honden en andere niet-menselijke zoogdieren pijn kunnen voelen, en geen enkele gerenommeerde wetenschapper zou vandaag Descartes’ en Harvey’s gruwelijke voorbeeld volgen en een levend zoogdier zonder verdoving ontleden. De Britse wet onder andere zou hem streng bestraffen als hij dat deed (hoewel ongewervelde dieren niet zo goed beschermd zijn, zelfs niet octopussen met grote hersenen). Toch lijken de meesten van ons aan te nemen dat de capaciteit om pijn te voelen zonder twijfel positief gecorreleerd is met verstandelijk vermogen – met de mogelijkheid om te redeneren, te denken, te reflecteren en ga zo maar door. Mijn bedoeling hier is die aanname in vraag te stellen. Ik zie geen enkele reden waarom er een positieve correlatie zou zijn. Pijn is een oergevoelen net zoals de mogelijkheid om kleur te zien of geluiden te horen. Het voelt aan als het soort sensatie waar je geen intellect voor nodig hebt om het te ervaren. Gevoelens tellen niet mee in de wetenschap, maar moeten we op zijn minst de dieren niet het voordeel van de twijfel gunnen?

Zonder in te gaan op de interessante literatuur over het lijden van dieren (zie bijvoorbeeld het uitstekende boek van Marian Stamp Dawkins met de titel ‘Animal Suffering’, en het volgende ‘Rethinking Animals’), zie ik een darwinistische reden waarom er zelfs een negatieve correlatie zou kunnen zijn tussen intellect en gevoeligheid voor pijn. Ik benader dit door te vragen waar pijn in darwinistische zin voor dient. Het is een waarschuwing om acties die lichamelijk letsel veroorzaken, niet te herhalen. Stoot je teen niet nog eens aan, plaag geen slang, ga niet op een wesp zitten, pak gloeiende kolen niet op hoe mooi ze ook gloeien en pas er voor op niet op je tong te bijten. Planten hebben geen zenuwstelsel dat in staat is te leren om geen schadelijke acties te herhalen, daarom snijden we levende sla zonder de minste wroeging in stukjes.

Het is trouwens een interessante vraag: waarom moet pijn zo verdomde pijnlijk zijn? Waarom zijn de hersenen niet uitgerust met het equivalent van een kleine rode vlag die pijnloos omhoog komt om ons te waarschuwen: “Doe dit niet opnieuw!”? In The Greatest Show on Earth stelde ik voor dat de hersenen verscheurd zouden kunnen worden tussen tegenstrijdige driften en verleid worden om, misschien wat hedonistisch, te ‘rebelleren’ tegen het nastreven van de belangen van de genetische fitheid van het individu, in welk geval het nodig zou kunnen zijn om op pijnlijke wijze terug in het gareel te worden geduwd. Ik ga daar niet verder op in en keer terug naar mijn primaire vraag van vandaag: zou je een positieve of een negatieve correlatie verwachten tussen mentale capaciteit en het vermogen om pijn te voelen? De meeste mensen gaan klakkeloos uit van een positieve correlatie, maar waarom?

Is het niet aannemelijk dat een slimme soort zoals de onze juist minder pijn zou nodig hebben omdat we in staat zijn om op intelligente wijze uit te werken wat goed voor ons is en welke schadelijke gebeurtenissen we moeten vermijden? Is het niet aannemelijk dat een onintelligente soort eerder een enorme smak pijn nodig zal hebben om duidelijk te maken wat wij kunnen leren met een minder krachtige aansporing?

Op zijn minst concludeer ik dat we geen algemene reden hebben om te denken dat niet-menselijke dieren pijn minder scherp dan wij zouden voelen. We moeten ze in ieder geval het voordeel van de twijfel geven. Praktijken zoals vee brandmerken, castratie zonder verdoving en stierenvechten moeten als moreel gelijkwaardig worden beschouwd als hetzelfde doen met mensen.